GÜRCİSTAN TOPONİMİSİ
Dr Emrullah Güney
Dicle Üniversitesi öğretim üyesi
Gürcü dili Kafkas dil ailesine bağlıdır. Gürcistan Federatif Cumhuriyeti’nin toponimik esasını Gürcü dilli adlar teşkil eder.
Gürcistan’da toponimik araştırmalar artık belirli geleneklere maliktir. İ Cavahişvili, Y. Siharulidze, G. Horneuli ve digerlerinin işleri bu yönden çok önemlidir. Eski Sovyet ülkelerinin bir sıra yerlerinde olduğu gibi, burada da toponimik incelemeler 1970 sonrasında gelişme göstermiştir. 1965’te Tiflis Devlet Üniversitesi’nde F.G.Ertelişvili’nin girişimi ile yaratılmış Toponimi laboratuarının etkinliği övgüleri hak etmiştir. Halen bu işlikte Onomastik laboratuarına çevrilmiştir. 1983 yılının mayısında Telavi kentinde Sovyet boyutlu onomastika konferansı düzenlenmesi Gürcü toponimistlerinin etkinliklerine daha ereğe uygun yön vermiştir. Bütün bunlara bakmayarak, Cumhuriyetin genel toponimisi , özellikle hidronimi hala yeterince ele alınıp işlenmemiştir.
Karakteristik Gürcü toponimilerine örnek olarak oronimlerden – Cavaheti, Leçhum, Gudamakar, Ahalttsihe, Tshaltube, Çohatauri, Tselençiha, Oçamira vb. göstermek mümkündür.
Milattan Önce IV. Yy’dan beri bilinen Tbilisi ( 1938’e dek Tiflis ) öz adını çevresindeki sıcak su fışkıran pınarlardan almıştır. Gürcü dilinde tbil sıcak demektir.
Gürcü toponimlerinin bileşiminde mta (dağ), kedi (sıra dağ), vake (tuz), veli ( bozkır), ahalı ( yeni ), dzveli (eski), didi (büyük ) Patara (küçük) godasavali (dağ geçidi ), dziri ( dağ eteği ), hevi ( dere,koyak,vadi), kalaki (kent ), sopeli (köy) vb. sözler etkin katılır. Kaydetmek gerekir ki, bunlardan kedi, kalaki ( kalak sözünden ) temrinleri gürcü diline Fars dillerinden geçmiştir.
Gürcistan’ın genel toponimisinde aşağıdaki kat ve alanlar ayrılır:
- Osetin adları- Cumhuriyetin kuzeyinde yaygındır.
- Eski Grek adları – Batumi, Paleostomi, Pisunda, Kolhida vb.
- Türk-Azeri adları – Abdal, Balta, Gamışlı, Yayla, Yenikend, Çanahçı, Uzuntala vb.
- Çerkez-Adıgey adları – Supsa, Hepsı, Agidakva, Açkva, Moltavka, Bokva vb. Bu adlar, aslında Gürcistan’ın KB’sında ve Abhazya’da yayılmıştır.
- Slav adları – Bogdanovka, Tambovka, Radionovka vb.
Azerbaycan kökenli adlar Gürcistan’ın Güneydoğu bölgesindeki Dmanisi, Bolnisi, Marneuli ve Gardobani rayonlarının arazisinde yayılmıştır. Bu bölgede Azerbaycan kökenli tahminen 100 kadar köy adı kayda alınmıştır.
1932-1961 arasında ise 30 kadar Türkçe yaşayış yeri adı değiştirilmiştir. Ağbulag (Tetriskaro 1944), Armudlu (Pantiani 1949), Başkeçit ( Dmanisi 1947), Borçalı (Marneuli 1941), Garayazı (Gardobani 1947), Otlug Kldiani 1948), Uzundere (Gamarcveba 1946), Cevizlik (Tbeti 1948 ) vb.
Azerbaycan etnonimleri de toponimide geniş ölçüde yansıtılmıştır. Abdal, Demirçiler, Garacalar, Gırhlı, Ulaşlı, Saatlı vb.
Kaydedelim ki, Türk dilli adların çoğu Gürcü dilinin fonetiğine uygun olarak değiştirilmiş , ya da onların sonunra -0, -i sesleri eklenmiştir : Abbasdağ-Abazdaği ( günümüzdeki Kvaloni, 1948 ), Garabulag-Garabulahi, Tezekend-Tezekendi, Muganlı-Muganlo, Gotur-Guturi, Nezerli-Nezerlo, Söyüdlü-Sogutlo vb.
Kaydetmek gerekir ki, hayli miktarda Slav adları da resmen değiştirildiğinden pasif fonda geçmiştir : Vladimirovka ( Kodori 1943 ), Vosemsotskoye ( Muhnari, 1948 ), Mihaylovka ( Şroma, 1943 ), Yermolovsk ( Leselidze, 1944 ), Andreyevka (Ahalşeni 1948 ), Kovalevskoye ( Vake 1948 ) vd.
1917 Devriminden sonraki yıllarda bir dizi yaşayış odağının adları devrimin ünlü adlarıyla, devletin önemli adamlarının adlarıyla değiştirilmiştir. Lenino, Şaumyan, Nerimanlı, Orconikidze, Maharadze, Çapayevka vd.
