Birkaç yıldan beri kumpaslı mecazi söylemler moda oldu desek yanlış olmaz. Türkiye’de bir şey tuttu mu tutuyor. Şimdilerde birçok yazarın yorumlarından tutun da siyaset alanında bile kullanılır oldu. Vurgusu mu farklı, kulağa mı hoş geliyor; yoksa ‘işin içinde iş var’ algısı mı oluşuyor nedir. Biraz da davudi bir tarz ile ifade edildi mi duyanların hemen dikkatini çekiyor.
Kumpasa gelmek
Kumpas kurmak
Kumpastan sıyrılmak
Kumpasa düşmek
Kumpasçılık yapmak
Kumpasın içinde olmak, gibi versiyonları da var.
Oyuna gelmek/getirilmek, tuzağa düşmek/düşürülmek, kandırmak/kandırılmak ifade biçimlerinin pabucu dama atıldı gibi. Şimdilerde bu gibi durumlar, kumpaslı mecazlar ile anlatılıyor. Haliyle, kumpastan etkilenme biçimi de taraflara farklı sıfat yüklüyor. Mesela, ‘bir kumpasın içine düştük’ gibi söylenirse; zarar gören taraf masumluğunu öne çıkarmaya çalışıyor. Tabi ki kumpas kuranlar da sinsilik, kurnazlık damgası yemiş oluyor.
İşin bu yönü bir tarafta kalsın da, kumpaslı söylemlerin kaynağına bir bakalım. İçinde kumpas kelimesi geçen yorum ve değerlendirmeleri duyanların zihinlerinde farklı çağrışımlar olabilir. Belki, John Le Carre, Stephen King, Agatha Christie’nin gizli servis, polisiye romanlarını çağrıştırabilir. O romanlarda da öyle, önce birtakım dolambaçlı ve gizemli olaylar gerçekleşir. Nihayetinde birilerinin okkanın altına gitmesiyle romanın konusu biter. Ya da kumpas, avcıların kurduğu tuzak gibi bir şeyi çağrıştırabilir. Belki de, danışıklı kişilerin bir araya gelip; başka kişiyi ütmesi gibi bir durumu çağrıştırabilir.
Oysa, kumpaslı mecazlar, bu misallerden türetilmemiş. Aslında çoğu kişinin yakından tanığı aletin yaptığı işten yola çıkılarak türetilmiş. Fransızca bir kelime olup; ‘compasse’ diye yazılıyor. Sanayi de çeşitli meslek alanlarında kullanılan bir aletin adıdır. Hani, kurbağacık ya da ingiliz anahtarı denilen alet gibi bir şeydir. Öyle karma karışık, yaptığı işe akıl sır ermeyecek alet falan değil. Üzerinde uzunluk derecelendirmesi bulunan, bir ucu sabit, diğer ucu hareketli bir alettir. İki ucu arasına yerleştirilen çeşitli cisimlerin çapı, kalınlığı veya uzunluğu ölçülüyor.
Derinlik kumpasları
Standart kumpaslar
Özel kumpaslar
Saatli kumpaslar
Dijital kumpaslar, gibi çeşitleri de var.
Velhasıl kelam, kumpaslı mecaz türleri bana pek makbul bir mecazi söylem gibi gelmiyor. Bir kumpaslı mecaz ile anlatılmak istenene bakıyorum. Bir de kumpas aletinin yaptığı işe baktığımda; arada uyumsuzluk var gibi. Türetilen mecaz ile mecaza kaynaklık eden aletin yaptığı iş tam örtüşmüyor. Sanki hatalı bir mecaz oluşturulmuş. Basit bir ölçüm işi yapan alet; karmaşık ve içinde kurnazlığı ifade eden mecazi söylemlerin kaynağı olmamalıdır.
