Yeradı konuları : 3
MOLDOVA’DA, GAGAUZ DİYARINDA YER ADLARI (Toponimi)
Dr Emrullah Güney
Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra ortaya çıkan 15 devletten biri de, başkenti Kişinov olan Moldova’dır. Komrat’ın merkez olduğu Gagauz Bölgesinde Türk kardeşlerimiz yaşadığı için bu küçük Tuna havzası ülkesiyle kültürel, eğitsel bağlarımız vardır ve giderek ekonomik ilişkilerimiz de gelişmektedir.
Bu küçük yazıda Moldova’yı toponimik özellikleriyle tanıtmayı amaçladık. Bu konuda Azerbaycan’da yayımlanan toponimi kitaplarından yararlandık.
………………………..
Balkan Yarımadasının kuzeyinde bir Tuna ülkesi olan, Karadeniz’e kıyısı bulunmayan Moldova eski bir Sovyet cumhuriyetidir. Bu ülkede doğaldır ki, Moldav adları geniş ölçüde yayılmıştır.
Ukrayna’da, İsmail ve Çernovitsk bölgelerinde de bu dile ait ögelere rastlanır. Moldav dili Roman dilleri öbeğine aittir, ancak onun yapısına çok sayıda Slav kökenli söz de girmiştir.
Moldova’nın toponimisinde birçok katman ayrılır. En eski kat Frak-Dacia (Dak) ve eski Pers ( İÖ V-İÖ I ) kökenli adlardır. Dunere, Nistru, Prut vd. hidronimler ( akarsu,göl,bataklık adları ) ; sonraki Pers ( İS IX-X. Yy.lar), ve Alan kökenli adlardır : Kubolt ve Reut hidronimleri (akarsu,göl,bataklık) . Bu tür adlara geçmişte Alanların yerleştiği Kuzey Kafkas’ta, Don Çayı havzasındaki bozkırlarda çok rastlanılır: Kumbulta, Reutets vb. Tarihsel anıtlarda eski Yunan hidronimi de korunmuştur : Dinester-Tiras.
Moldovanlar günümüzdeki Moldova topraklarına XI-XIII. Yy’larda yerleşmişlerdir. Burada onlar Doğu Slav adları ile karşılaşmışlar ve yavaş yavaş bu adları eritmişlerdir. Moldovanlar Güney Slavlarına ait ögeleri yaşadıkları yerlere ad olarak koymuşlardır.
Genellikle, küçük çaylar ve koyaklar Moldav adlarını, büyükleri ise daha eski olan Slav adlarını taşır. Rakovets, Trostyanets vb. Bölgede yapılan toponimik incelemeler ortaya koymuştur ki, Moldova’nın ve Ukrayna’nın Çernovitsk ilinin bulunduğu alanda 72 çay Slav, 24’ü Moldav; 7’si Tatar adlarını taşımaktadır.
Yaşayış yeri adlarında Moldav kökenli adların sayısı hidronimide olduğundan daha çoktur ve genel kent, köy adlarının % 56-57’si kadardır.
Moldova’nın topraklarında Doğu Roman halkının yaşaması ile ilgili ilk yazılı bilgiyi Bizans tarihçisi Nikite Honiatu verir ( 1164). Elbette, arkeolojik anıtlar Doğu Roman halkının Dnestr-Prut çaylarının arasındaki toprakların güneyinde 1164’ten hayli önce, daha eskiden beri yaşadığını gösterir.
Moldova’nın yaşayış yeri adları ülke arazisinde eşit olmayan şekilde dağılmıştır.
Geçmiş Kişinyov bölgesinde Moldav kökenli adlar tam üstünlük gösterir. Orgeyev’de oldukça çokluk, Sorok’da ise yarıya kadarını teşkil eder. Tipik Moldav adlarına örnek olarak Boldureşt, Oleneşt, Doyban, Botoşan, Merendan, Feleşt, Onişkan vb. göstermek mümkündür. Bu adlardaki –eşt, -an toponimik formatlardır.
Kişinyov kentinin adı Moldav kökenlidir. Bu ökonimi ( Toponiminin köy,kent adları birimi ) Türk dilleri esasına göre açıklamaya çalışanlar da olmuştur. 1. Kişinyov, Tatarca kışla ( demeli , kışlak ) ve Moldav dilindeki Nou ( yeni ) sözlerinden ortaya çıkarak “ yeni kışlak” anlamını kazanmıştır.
2. Türk dillerinde Keşen, aul, demeli “manastır köyü” demektir. Eski Moldav dilinde “bulak” anlamında var olmuş kişineu – kişneu sözü bugün bu dilin sözlüğünde yer almasa da toponimide iz bırakabilmiştir. 1436 ve 1458 yıllarına ait yazılı kaynaklarda Kişinyov kenti çevresinde Albaşev keşenev ( Ablaşın bulağı ), Çervenıy keşenev ( al bulak ) gibi pınar adları kaydolunmuştur. Buna dayanarak demek mümkündür ki, Kişinyov kentinin adı gerçekten keşenev ( bulak ) sözünden gelmektedir.
Eski tarihsel kaynaklar Slavların VI. Yy’da Moldova arazisinde yaşadığını onaylamaktadır. Bizans tarihçisi İordan ( VI. Yy), Prokopi Kesariyski vb. Slavlar hakkında Tuna ırmağının kuzeyinde ve Dnestr çevresi topraklarda sürekli ve oturak ahali olarak söz ederler. IV-X. Yy’larda Dnestr-Prut çayları arasındaki arazide Doğu Slavlarının güneybatı kollarından Uliçler ve Tiverler yerleşmişlerdir.
X-XI. yy’larda hayli Slav ahalisi, Peçenekler, Uzlar ve Kumanların akınlarıyla Bucak bozkırınıdan ayrılarak, gide gide merkezi ve kuzey orman bölgelerine göçmüşlerdir. XIX. Yy’da Türkler ve Nogay Tatarları Bucak’tan ayrıldıktan sonra Slavlar burada yeniden yerleşmişlerdir.
Slav kökenli adlar yaşayış alanı adlarının % 29’unu ( Kuzey bölgelerinde % 15, merkezde % 10, güneyde % 4 ) teşkil eder. Onların arasında Glinnoye, Rıbnitsa, Tırnova, Gorodişe vb. gibi adlar az değildir. Aynı zamanda onların çoğu Moldav dilinin ögelerini de kabul etmiştir : -euts, yeuts.
Kaydetmek gerekir ki, bu eklerin kendileri Slav dillerine ait olan –ovtsı, -ivtsi biçimlerinden ortaya çıkmıştır. Eski Slav adları ve onların çoğu özellikle XV. Yy’dan bilinmektedir : Visoka (1460), Kobılka (1436), Lozova (1420), Pereseçina (1420), Sadova (1420) vb.
Türk ( Peçenek-Kuman, Tatar ve Gagauz ) kökenli toponimler de önemli kat oluşturmaktadır. Bu adlar Cumhuriyetin güneyinde özerk ( otonom, muhtar ) alan ortaya çıkarır. Peçenek ve Kumanların birçok çay ve göl adları kalmıştır : Kahul, Kovurluy, Kunduk ( Kogılnik ), Yalpug.
Besarabya tarihsel bölgesinin adı da Türk kökenlidir. Besarabya adı ilk kez 1349-1357 yıllarına ait tarihsel senetlerde görülmektedir. Araştırmanların düşüncesine görde, bölge öz adını ya Türk dilli Basarap ( Pasarap ) kabilesinden, ya da Peçenek prensi Basarab’ın adından almıştır.
Moldova’da Tatar toponimleri daha çoktur: Akuy, Baymakliya, Javgur, Kazakliya, Kongaz, Koştangaliya, Tarakliya, Tartaul, Sazlık, Taşlık, Tomay, Çimişliya, Şamaliya vd.
Tatar kökenli ökonimler Cumhuriyetin genel yaşayış bölgeleri adlarının % 7’sini oluşturur.
Gagauz adları aslında küçük fiziki coğrafya birimlere ( Bair, Ketennik, Kulaklar, Kumnuk ) ve az sayıda köy adlarına ( Beşalma, Beşçiyüz , Gırtop ) aittir.
Ülkede tek tek Alman ( Sakson ) ve Macar kökenli adlar da vardır.
Moldova’nın toponimisinde ad verme nedenlerine göre aşağıdaki öbeklere bölünür:
1. Doğal özellikleri, arazinin doğal bitki örtüsünü ve yaban yaşamını yansıtan toponimler : Veden, Vadul-Lena, Vaduluy-Vode ( vad-ber), Valya-Popey, Valya-Mare ( valya-dere, vadi), İzvoaare (pınar), Reden ( Redu: orman), Belts, Balta-Mare ( balte: bataklık ), Megura ( kurgan ),Aluniş ( fındıklık ), Plop ( Çınar), Salça (Söğüt ağacı ), Frans ( Dışbudak ağacı-Göyrüş ).
2. Ahalinin etnik yapısını bildiren toponimler : Bulgerika, Ruseşt, Ukranika, Nemtsen, Tetereşt, Ungur, Tsigeneşt vb. Moldova arazisinde de ta eskiden çeşitli halk toplulukları yaşamıştır : Skifler, Yunanlar, Romalılar, Gotlar, Hunlar, Macarlar, Tatarlar, Almanlar…
Günümüzde ise Moldovanlar, Ruslar, Ukraynalılar ve Gagauzlar yaşamlarını sürdürüyorlar. Onların hepsi toponimide iz bırakmıştır. Buna göre de toponimlerin dikkatle araştırılması Moldova’nın etnik geçmişi için ilginç bilgiler verir.
3. Kişi adlarından ortaya çıkmış toponimler : Buçuşmen, Dregeneşt, Mihelaş, Todireşt vd.
4. Bir çok toponimler halkın toplumsal-ekonomik yaşamını yansıtır : Bezeda ( beyzade ), Rezeş ( küçük toprak sahibi ), Oknitsa-Tseran ( tseran-köylü ), Gredinar ( bahçıvan ), Kerbunar (kömürcü ) vb. Aynı zamanda , Val ( bend, set ), Zevoare ( zevor- istihkam, siper, askeri yapı ), Tabera ( ordu kışlağı, askeri istasyon ), Çetatya (kale ) vb. gibi toponimler de az değildir.
Moldova arazisini üç toponimik bölgeye ayırmak mümkündür.
a. Kuzey bölge- Slav adları geniş yaygınlık gösterir.
b. Merkezi bölge- Moldav ve biraz da eski Slav adları tam üstünlük oluşturur.
c. Güney arazi – Türk adlarının geniş yayılması ile kendini gösterir.
En çok işlenen toponimik söz üretenler bunlardır : -a (ya), -en(-an), -eşt,-işte, -erie-Moldav : ov (-yev) –ka, -ovka (yevka), -suts (-yeuts), -itse- Slav; -liya, -lık-Türk.
Kaynaklar:
GÜNEY E. 2003. Türkiye’nin Komşuları. Ülkeler Coğrafyası, Jeopolitik. Çantay Yayınevi.İstanbul
YUSİFOV Y- S KERİMOV. 1987. Toponimikanın Esasları. Maarif Neşriyatı. Baku
