NEVŞEHİR HERİKLİLERİ
Doç. Dr. Faruk GÜÇLÜ
Öncelikle belirtmek gerekir ki; Herikli aşireti Türk/Türkmen boylarından birisi olup, Anadolu’nun değişik yörelerine dağılmış büyük bir aşirettir. Herk/Herikli/Heriklü Türkmenleri, Anadolu’da uzun süre göçer olarak kışlaktan yaylağa, yaylaktan kışlağa konup göçmüş ve Osmanlı’nın son döneminde tamamına yakını yerleşik hayata geçmiş kırk bir bini aşkın Türkmen aşiretinden biridir.
Kendisi de Herikli aşireti mensubu olan Kozaklılı tarihçi Prof. Dr. İsa Özkan tespitlerine göre ;Osmanlı kaynaklarında hem yerleşik ve hem de konar-göçer bir Türkmen topluluğu olarak kaydedilen Herikliler hakkındaki ilk bilgilere Başbakanlık Osmanlı Devlet Arşivi’ndeki 450 numaralı 1524 tarihine ait Tahrir Defteri’nde rastlıyoruz.
Özellikle Damat İbrahim Paşa döneminde Nevşehir Merkezine Herikli aşireti mensupları yerleştirilmiştir. Nevşehir dışına iskân edilen H e r i k l i l e r , ise Gülşehir, Avanos, Hacıbektaş ve Kozaklı köylerine Kızılırmak’ın yay yaptığı alanda halk arasında “Irmak Bucağı” köyleri diye bilinen Gülşehir ilçesine bağlı Yüksekli, Şahinler (eski adı Kırıklı), Yeşilyurt (eski adı Sığırlı), Karahüyük, Yeşilli (eski adı Kazıklı), Hacılar, ile Hacıbektaş İlçesine bağlı olan Karaburç ile Karaburna adlı sekiz köye yerleştirilmişlerdir.
Herikli Türkmenlerin bir kısmı ise Malya Düzlüğü yakınlarında yine sekiz köye yerleştirilmişlerdir. Bu köylerden Köşektaş, Kızılağıl, Kayaltı (Hacıbektaş İlçesine) Abdi, Cağşak, Boğaziçi (eski adı Karayanalak), Gerce ve Kalecik ise Kozaklı ilçesine bağlıdır. Kalecik’e yerleşen Herikli Türkmenlerinden bir kısmı ise yaklaşık 200-250 yıl önce Acıgöl İlçesi Kozluca Köyü’ne yerleşmişlerdir. Halen Kozluca Köyü’nde Güçlü, Özdemir, Ay, Aydın, Demir, Solmaz, Polatlı, Aslan soyadı taşıyan aileler Herikli aşiretine mensuptur. Kozluca Köyü’nün kurucusu olan Aşık Memiş, Herikli aşiretine mensuptur. Dedelerimizin bize anlattıklarına göre bende Herikli aşiretine mensup birisiyim.
Herikli aşireti mensuplarının yerleştiği köylerin isimlerinin “K” harfi ile başlaması da ilginçtir. Kırıklı, Köşektaş,Karahüyük, Kazıklı, Karaburç, Karaburna, Kozluca, Kızılağıl, Kayaaltı, Kalecik, Karayanalak gibi.
Herikli aşiretine mensup hanelerin yerleştirildiği, Köşektaş, Kozluca ve Kalecik köylerinde “Kırımlılar” diye biline aşiret mensuplarının olması da ilginçtir. Bazı tarihçilere göre de Herikli aşireti esas itibariyle Ortaasya’dan Anadolu’ya İran,Suriye,Irak üzerinden gelmiş bir kısmı ise Kırım üzerinden gelmiştir. Yeterli delil olmadığından bu iddialar teyide muhtaçtır.
Nevşehir merkezine Herikli Mahallesine yerleşen Herikli aşireti mensuplarının sayısı bugün 800 hane kadardır. Şehirdeki büyük mahallelerden biri olduğundan bugün söz konusu mahalle Yirmi Temmuz, Hacı Rüştü ve Herikli mahallelerine bölünmüştür. Oysa Herikliler, Nevşehir merkeze ilk geldiklerinde 79 hane ile iskan oldular (1727-1730).
Herikliler en yaygın olarak Nevşehir ve Avanos yöresine yerleştirilmiş olup,çevrede 16 köy kurdular. Bu köyler, Hacıbektaş ilçesine bağlı Karaburna, Karaburç, Köşektaş, Kızılağıl, Kayaalti, Cağşak ,Kozaklı ilçesine bağlı Kalecik, Abdi, Karayanalak (Boğaziçi), Gerce, İmran (kısmen) ,Aylı (kısmen), Halaka (kısmen. yeni adı Dörtyol) Gülşehir ilçesine bağlı Karahöyük, Hacılar, Sığırlı,Kırıklı (Şahinler), Kızıklı (Yeşilli), Yüksekli köyleridir.
Aslında Herikli Türkmenleri , 18. yüzyılda yerleşik hayata geçmeye başlamışlardır. Özellikle Erciyes Dağı’nın güneyinden Kırşehir yakınlarındaki Malya Ovası`nı yaylak olarak kullanan Heriklilerin, 1720 tarihinden itibaren Nevşehir bölgesinde bir kısmı ise boş, sulak ve otlak ören yerlerine iskân edilmişlerdir.
Nevşehir Merkezi ile Gülşehir, Hacıbektaş ve Kozaklı ilçelerinde yerleşen Herikli Türkmenlerinden pek çok kimse günümüzde yaşanan yoğun göç dalgası sebebiyle artık büyük şehirlerde yaşamaktadırlar. .
Araştırmacı Cevdet Türkay’ ın hazırladığı “Başbakanlık Arşivi ve Belgelerine göre “OSMANLI İMPARATORLUĞUNDA OYMAK, AŞİRET ve CEMAATLER” adlı yapıtın 417. sayfasında, Herikli, Herekli, Herekeli, Herecli Cemaati başlığı altında yer alan bilgilere göre Herikli Cemaati’nin; Kırşehri, Karaman, Konya, Aksaray, Kayseri, Malatya, Kütahya, Bozok(Yozgat), Aydın, Halep, Adana, Sivas, Hacıbektaş Kazası(Kırşehri Sancağı), Arabsun (Gülşehir), Afyon, Tokat, Nevşehir, İzmir ve Van’a yerleştirildikleri, ayrıca hepsinin de Danişmentli aşiretine mensup Türkmen taifesinden oldukları belirtilmektedir. Tarihçi Caferoğlu’na göre de aşiret Akkoyunluların bir boyudur.
Kırşehir,Karaman,Aksaray,Kayseri, Malatya, Kütahya,Yozgat, Aydın,Halep, Adana, Sivas, Van,Afyon, Tokat, İzmir’e yerleştirilen Herikliler bugün hangi yörede yaşamaktadırlar ne durumdadırlar pek bilinmemektedir. Yoğun kentleşme sebebiyle de aşiretin akrabalık bağlarından uzaklaştığı da gözlemlenmektedir.
Damat İbrahim Paşa döneminde başlatılan Nevşehir'in il olması için nüfus oluşturma çabaları içerisinde farklı aşiretleri görüyoruz. Bunlar içerisinde Heriklileri, Nevşehir'e iskan edilen Boynuinceli Türkmenleri arasında yer almışlardır. Nevşehir'de yerleşen Heriklilerin bundan 250-300 yıl önce Halep’den Kozan'a ve oradan da önce Avanos bölgesine geldiklerine dair kayıtlara rastlanmaktadır.
Türkmenler ve Herikliler Anadolu'nun Türkleştirilmesinde aktif rol oynamışlardır. Bizanslılar ile mücadelelerinde Selçuklular uç bölgelerine Türkmenleri yerleştirmek suretiyle fetih hareketlerini kolaylaştırma yoluna gitmişler. O nedenle de Herikli aşireti mensuplarının Van ,Halep gibi sınır bölgelerine yerleştirildiği gibi Hıristiyanlığın merkezi sayılan Kapadokya bölgesine de dağıtıldıkları görülmektedir.
“Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın Sadrazam olduktan sonra doğum yeri olan Muşkara Köyünü cazibe merkezi haline getirmek için o dönemde çevrede konar göçer olarak hayatını devam ettiren pek çok aşiret gibi Herikli Aşireti mensuplarından bir kısmı da Nevşehir’e yerleşmiştir. Sanatı, mesleği ve eğitim durumu müsait olanlar Muşkara köyüne yani bugünkü Nevşehir merkezine, tarım ve hayvancılık ile uğraşanlar da çevrede farklı yerlere yerleşmişlerdir. Herikli aşireti içerisinde var olan Yüksekli kolu mensupları bugünkü Yüksekli Köyüne yerleşmişlerdir”(Hasan Yavuzer, Yüksekli Köyü,2020).
Diyarbakır Lice’de Herak, Çermik’te Herekli, Hakkari Şemdinli’nin Herki (Meşelik) gibi köy adları vardır. Günümüzde Hakkari’nin Şemdinli İlçesinde de Herikliler (bölgede Herki deniliyor)bölgesi mevcuttur. Herikli Aşiretin büyük bir kısmı da sınırlarımıza yakın Irak ve İran topraklarında yaşamaktadırlar. Kuzey Iraktaki en büyük aşiretlerden biri de bu Heriklilerdir. Bu aşiretlerin tamamına yakını Türkçe konuşmaktadır. Bunların Van ve Halep’e yerleştirilen Herikli aşireti mensubu oldukları anlaşılmaktadır.
Araştırmacı Nafi Çağlar’a göre Kozaklı köylerine yerleştirilen Herikli Türkmenleri Halep civarından Anadolu’ya Sis Avşarları denilen aşiretle beraber gelmişlerdir.
Bazı araştırmalar birbiri ile çelişse bile ortak bir noktada buluşmaktadır. Bu nokta da Herikli aşireti Anadolu’nun Türkleşmesinde ciddi rol oynamışlar, dış saldırılara karşı mücadele de aktif katkı sağlamışlar.
Herikli yerleşim bölgelerinin incelenmesinde; Şemdinli’nin Meşelik, Beyyurdu,Yaylpınar ve Ayranlı Köyleri,Gümüşhane’nin Torul ilçesi Herikli Köyü, Kırıkkale Delice ilçesi Herikli Köyü,Sivas Merkez Herikli Köyü Adana’nın Ceyhan ilçesinde Herekli Köyü mevcuttur. En yoğun olarak yerleşim Nevşehir’de olup, Hacılar, Karahüyük, Sığırlı, Yeşilli,Şahinler, Yüksekli,Karaburç, Karaburna,Kayaaltı, Kızılağıl, Kozluca, Kalecik, Köşektaş, Abdi, Aylı, Boğaziçi, Çağşak, Dörtyol, Gerce, İmran ve Ürgüp Başdere köylerinde Herikli aşireti mensupları yaşamaktadır.
Yararlanılan Kaynaklar:
-Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Nevşehir ve Yöresi Ağızları, 1994
-Prof. Dr. İsa Özkan; Herikli Türkmenleri ve Herikli Kelimesinin Etimolojisi, 25-29 Eylül 2000 Çeşme , IV Türk Dili Kurultay’ına sunulan bildiri
-Prof. Dr.Necmettin Aygün, Nüfus Defterine Göre; Boynuincelü Aşireti,ttk.gov.tr.belleten ,295
-Doç. Dr. Hasan Yavuzer, Yüksekli Köyü,2020
-Nafi Çağlar, Kızık Boyu, Yalın Yayıncılık,2017
-Feridun Türkmen, Tarihte Kozaklı ve Kalecik,2016
