Yeradları konuları : 2

TACİKİSTAN TOPONİMİSİ (*)

Dr Emrullah Güney

Tacikistan toponimisi anlam ve kökenine göre oldukça ilgi çekici ve çok bileşimlidir. Bunu nasıl açıklamak gerekir ?

Öncelikle Tacik diline bakmak gerekiyor. Tacikçe İran dilleri öbeği içinde yer alır. Farsça’nın en doğuda konuşulan kolu budur. ( Tacik halkı Müslüman olmakla birlikte, Fars halkı gibi şii değil, sünni inanışlıdır ) .Böylece de Tacikce , Orta Asya’daki diger toplumların ( Türk kökenli ) dillerinden ayrılır. Fakat, bu toplumlarla komşuluk ilişkileri yüzünden gelişen Tacik dilinin leksikolojisine çok sayıda Türk sözleri de yerleşmiştir. Tacikceyi Türkçe geniş ölçüde etkilemiştir.

İkincisi Tacikistan’ın arazisi dil görüş açısından tek tür ( monoton, yekcins ) değildir. Pamir’in güneydoğu kesiminde Türk dilli Kırgızlar yerleşmiştir. Güney Tacikistan’ın dağlık bölgesinde ve Batı Pamir’de İran dillerine ait olan Pamir yarımkümesi – alt öbeği - ( vanç, yazgulem, şugnan, ruşan, vahan, bartang dilleri ) , Yagnob çayı koyağında yagnob dili ( Eski Sogda dilinin dialektiklerinden biri kabul edilir ) ayrılır.

Üçüncüsü Tacikistan arazisinde Türk kökenli adlara, aynı zamanda, Cumhuriyetten köşelerde Tacik adlarına rastlanılır. Bu durum etnotoponimlerde daha çok kendini gösterir.

Dördüncüsü , Tacikistan’da eski yaşayış konutları bilinmektedir ve adlarını pek eski dönemlerden – çağdaş Tacik dilinin biçimlenmesinden önceki dönemden bugüne dek saklamıştır. Aynı coğrafi adların açıklamasını çağdaş dillerin leksikolojisinde araştırmak da doğru olmazdı.

Tacikistan’ın toponimisinde Tacik dili kadar Türk, Moğol, Arap, İran kökenli boy, oymak ve soy adlarına rast gelmek mümkündür. Kara-sakal, Hocalar, Dolan, Zargaran, Kipçak, Alakçi, Çirahçi, Kazançi, Mahrozi, Hakarion, Karamandı, Kilican, Ereb, Turkan, Gazion, Mingistan, Basid, Rovand, Tarnot vb.

Tacikistan’ın coğrafi adlarının yapılışında derya ( deniz, çay ), agba,guzar ( geçit ), ab, ob (su), reg (çöl, kum), garm (sıcak, isti ), buzurg ( büyük ), deşt ( çöl,sahra ), deh, deş ( yeşayış konutu,ev ), nov, toza (yeni ), taş, sang ( kaya,taş ) vb sözlere sık sık rastlıyoruz.

Tipik Tacik coğrafi adlarından Düşenbe, Boland, Takab, Surhdere, Vahanderya, Şurobderya, Obimazor, Hoburabat vb göstermek mümkündür. Düşenbe 1929’a dek Düşenbe kışlağı, 1929-61 arasında Stalinabad adını taşımıştır. Geçmişte burada haftanın ikinci, yani düşenbe günü Pazar ticareti geçirildiğinden bu ad verilmişti.

1

Dağlık bölgede Tacik, kuzeyde Fergana koyağında ise Özbek adları üstünlük yaratır. Yukarı Zerefşan’da ise Sogda coğrafi adları daha çok korunmuştur. A.L.Hromov’un verdiği bilgiye göre, buradaki Sogda toponimleri için –if, -iç, -kat, -gar (-ghar) dikkat çekici ve karakteristiktir. Örneğin Vodif, Langlif, Mujdif, Ravniç, Sigriç, Oftiç, Madruşkat, Surhkat, Utogar, Kaşigar vb.

Tacikistan’ın Türk kökenli toponimleri : Mingbulag, Mintut, Ağsu, Mingoçar, Garasu, Çatlaş, Akbaytal, Yahsu, Kızılsu, Kızılart vb; bu toponimlerde bazı eski Fars dilli ögeler de vardır ki, Türk dilleri tarafından asimilasyona uğratılmıştır.

Tacikistan toponimisi, Rus adlarının olmaması ile komşularından ayrılır. Yalnız Sovyet egemenliği yıllarında Oktyabrski ( eski adı Çiçka ), Moskovski ( Çubek ), Kuybışev ( Aral ) gibi Rus coğrafi adları Tacikistan SSC(nin haritasına yerleştirilmiştir. Bir dizi anılara bağlı ( memorial ) ve sembolik toponimlerin yaratılmasında Tacik topoformantları da katılmıştır : Leninabat ( eski adı Hocent ), Kirovabat ( Saray-Kamar ), Komsomolabat ( Pombaçi ), Novabad (Şulmak), Orconikitzeabad ( Yangi-Bazar ) vd.

Tacikistan’ın genel toponimisinde oronimi ( dağ adları ) özellikle üstün yer tutar. Oronimide öyle bir gerçek dikkati çeker ki, yerli halk arasında bütünlükle sıra dağın değil, ayrı ayrı kesimlerinin –pik, zirve, yamaç, uçurum, ayrıca yaylak ve dağ geçitlerinin adları vardır : Sagunaki, Yirt ( yurd ), Yadana, Hazratişa, Ajdalku – I.Petro sıra dağlarında ayrı ayrı bölümlerin, ya da dorukların adlarıdır. Ya da Sandal, muz-Çilga, Şilba –Darvaz sıra dağlarında buzul adlarıdır.

Tacikistan fiziki haritasında verilen dağ sıraları, birçok doruk ve buzul adları, yerli halk tarafından değil, 1917 öncesindeki ve günümüzdeki araştırmanlar, coğrafyacılar, topograflar, gezginler, dağcılar tarafından verilmiştir. Örneğin Karategin, Vahş, Darvaz, Alay, I.Petro, Bilimler Akademisi sıra dağları, Fadçenko buzulu, Lenin, Komünizm, Mayakovski, Komsomol dorukları vb. Bu adlardan çoğu Ekim devriminden sonra haritalara konmuştur.

Aşağıdaki temrinler Tacik oronimlerinin ortaya çıkmasında etkin rol oynamışlardır: kuh, ku, huf (dağ), şuh, şah (kaya), tepa , lula ( tepe), silsile, katorguh ( dağ sırası ), piryah, lozir ( buzul, buzlak ), puşta, kamar ( yamaç ), kutal, arba ( geçit ), çar ( yargan,dere ), sar, kulla ( doruk, pak ), aylok, devloh, elga ( yaylak ), dere vb.

Bazı orografik objektler kayasının rengine ve diger özgün belirtilerine göre adlandırılmıştır: Safedşah ( ak kaya ), Siyaku ( Kara dağ ), Surhku (al dağ ), Surhpuşta (al yamaç ), Seldıtau (selli dağ ), Muz-nilga (buzlu çığır ), Tavil-dara ( tavil Arapçada uzun demektir), Kuhilal ( lal dağ ), Kuşarba ( Türkçe goşa geçid- yan yana,koşut geçit, belen ) vb.

Bazen de birçok orografik objekt öz adını aynı yaşayış bölgesinin adından alır: Bunay geçidi, Bunay deresi, Bunay çayı ( Bunay köyünün adından ) ; Star geçidi, Star deresi, Star çayı ( Star köyünün adından) ; Sabziharov geçidi, Sabzinarov deresi ( Sabziharov köyünün adından ) vb.

……….

  • Yayımlanacak ASYA SİYASAL COĞRAFYASI kitabımızın bir bölümünün özetidir.