TÜRKMENİSTAN TOPONİMİSİ
Dr Emrullah Güney
Türkmenistan İran, Türk, Arap, Mongol dilleri toponimlerin Orta Asya, Kırım, Kafkas, Kafkasötesi, İran, Türkiye vb arazilerde geniş yayılmış zenginliği ile dikkat çeker. Rastlantı değildir ki, Türkmen toponimi uzmanı S. Ataniyazov “ Türkmenistan’ın toponimisi” adlı yapıtında ülkesinin toponimlerinin dil mensubiyetine göre klasifikasyonunu aşağıdaki gibi verir.
- İran dilli halkların sözlerinden yaranan toponimler. Marı, Murgan ( Murgab ), Horezm, Ürgenc, Saragt ( Serahs ), Nusay ( Nisaya ), Abıvert, Talhatan, Dargan, Parov, Amuderya, Sedver, Deneşir, Jigarbent, Kerki, Kişman ( Kuşmeyhan ), Kelif, Pendi, Horasan, Haveran vb.
İran dilli aborigen tayfaların, halkların dilinde olup, çok eski tarihe sahiptirler. Tarihçi İ.Hlopin gösterir ki, Büzmeyin’in adı Partlar dönemindeki Büzmetan denilen mülkün adı ile ilişkilidir. Ve Part döneminde kullanılan Farsçada “ büyük manastır” anlamındadır.
- Türk sözlerinden yaranmış toponimler : Türkmenistan toponimisinde Türk dilli adlar üstünlük oluşturur. Bu da doğaldır, Türkmen dili Türk dilleri öbeğine dahildir ve daha çok Azerbaycan, Gagauz dillerine yakındır. Özel Türkmen toponimlerinden Gızılayak, Gızılsu, Daşlıg, Garagonur, Garagala, Gumdağ, Darganata, Garagum, Mangışlag, Üstyurt vb. göstermek mümkündür. Aynı zamanda, Türk kökenli etnotoponimler de oldukça çoktur : Abdal, Bayat, Garkın, Efşar, Yalavaç, Çakır, Halaç, Tüver ( Düger ), Bayındır, Yızır, Çovdur vb.
- Arap sözlerinden yaranmış toponimler : VII. Yüzyılın ikinci yarısı ve VIII. Yüzyılın başlangıcında Türkmenistan toprakları Arap ordularınca ele geçirildi ve buraya çok sayıda Arap aileleri göçürüldü. Toponimide Arap kökenli tayfa adları ( Arap, Kureyş vb ), ayrı ayrı Arap sözleri kalmıştır ( Seyid, Şıh, Molla vd. ). Bazı toponimler Arap sergerdelerinin adı ile bağlantılıdır : Hazreti Bilal, Malik Ejder, Halık-Velit, Hazreti Beşir, Bureydbaba vd.
- Mongol sözlerinden yaranmış toponimler : Türk dilleri ve Mongol dilinde öyle sözler ve coğrafi terminler vardır ki, köken itibariyle her iki dile ait edilir. Aynı “ortak” sözler – guyu : guduk, tabak, dag, düz, gum, gaya, say: çay, çöl, torpag, adır, gara, bulag, bay vd. Türkmen toponimisine oldukça geniş ölçüde katılırlar. Doğu halkları Mongollara çou zaman Mugal-mogol derler; etnonim toponimide de böyle kalmıştır : Mugal, Mugalarık, Mugalbala vb. Gerey:Gereyli, Merkit, Celayir tayfa adları, aynı biçimde Çingiz Hanın oğulları Çağatay ve Hülagü’nün adları toponimide “ tanıklar “ olarak bazı Moğol işgalinden sohbet açarlar.
- Rus sözlerinden yaranan toponimler . XIX. Yüzyılın ikinci yarısında Türkmenistan Rus Çarlık ordularınca ele geçirildi. Türkmen-Rus toplulukları arasında siyasal, ekonomik ve medeni yakınlaşma ortaya çıkmağa başladı. Türkmen dilinin leksikolojisinde böylece Rus sözleri işlenmeğe başladı. Aynı zamanda XIX. Yüzyılın sonlarına doğru demiryollarının giderek yaygınlaştırılması ve yeni Rus kasabalarının ortaya çıkması ile ilgili olarak bu diyarda Rus toponimleri gittikçe çoğaldı ( Rovinna, Pereval, Peksi, Vısokoye vb ) 1888’den Büyük Ekim Devrimi’ne dek Rusya’dan kaçıp gelerek toplam 33 kasabada yerleşmişlerdir. Bu kasabaların adlarını iki öbeğe bölmek mümkündür:
- Zakaspi ilini Rusya’ya birleştirmek için çalışan Rus generallerinin, savaşçı yöneticilerin , aynı düşüncede olan çarların adlarını taşıyan kasabalar : Vannovski ( 1890-91 ), Skobolevka ( 1891 ), Alekseyevski ( 1891 ), Aleksandrovski ( 1893 ).
Bazen Türkmen yaşayış alanlarının da adlarını değiştirmişlerdir:
Germap, Mihaylovka yapılmıştır. 1888.
Gılçılav Dmitriyevka olmuştur. 1891.
Kelteçinar , Kuropatkinski yapılmıştır. 1898.
İncirli, Rerbergevski olmuştur 1895.
Sümüklü, Nevtonovsksi yapılmıştır. 1897.
Garaağaç, Romanovski olmuştur. 1897.
Ayıdere, Annenkovski yapılmıştır. 1898.
Terskümmet, Tumanovski olmuştur. 1900.
b. Rusya’dan göçüp gelenler eski yaşayış yerlerinin, ya da yönetici devlet adamının, valinin edını yeni kurdukları kasabaya vermişlerdir : Uralka Kozyolnı ( 189-91 ), Poltavski ( 1896 ), Saratovski ( 1892 ), Krestovıy ( 1892 ), vb. Hibrid- Oğlanglin, Mujiksuv, Farap pristanı, Tallı kazarma, aynı biçimde Oruskeçen, Orusyap, Orusyapbayı, Orusyatan vb. tipli toponimler de vardır.
Türkmenistan toponimisinde Türkmen coğrafi terminleri önemli yer tutar. Oyug ( nişangah ), iyişme ( deniz kıyısında kumlu yerlerinde su çıkarmak için kazılan çukurlar ), Müger-münger ( bulak, pınar ), kov ( dağ üstünde ekin için yararlı yer ), bayır ( tepe ), car ( yargan, uçurumlu koyak, derin dere ), tokay ( orman ) vb.
Türkmenistan arazisi 4 toponimik bölüme ayrılır :
- Hazar Denizi kıyıları ve Kopetdağı ( Parapamiz de katılır) – Eski İran dilli toponimlerin yayılması ile belirgin bir özellik kazanmıştır.
- Amuderya çevresi bölge : Değişik dilli çok sayıda toponimlerin Türk dillerinin fonetiğine uygun dönüşüme uğramasıyla seçkin bir değer kazanmıştır.
- Kuzey bölge : Tipik Türkmen toponimlerinin yayılması ile seçilir, yeni yaranan toponimler de çoktur.
- Merkezi bölge :Garagum. Toponimideki tipik Türkmen terminlerinin rengarenkliği ile seçkin bir değer kazanmıştır.
………………..
