1924 Mübadelesinin Nevşehir Bölgesine Etkisi
Doç. Dr. Faruk GÜÇLÜ
Kapadokya Bölgesinin en önemli yerleşkelerinden birisi olan Nevşehir Bölgesinde 1924 Mübadelesine değin önemli ölçüde “Türkçe konuşan Rumlar” ya da “Ortodoks Türkler” olarak tanımlanan “Karamanlılar” yaşamışlardır. Yunanistan’a göçen bazı Türkçe konuşan Ortodokslar “Karamanlılar” sözcüğünü kabul etmemekte ve benimsememektedirler (Benlisoy). Lozan anlaşması gereği 1924 Mübadelesinde çoğunluğu ağlayarak evlerini terk etmek ve Yunanistan’a gitmek durumunda kalmışlardır. Yunanistan’da bulunan Müslümanlarda bu boşaltılan hanelere gelerek yerleşmişlerdir.
Dr .Meryem Orakçı tespitlerine göre; Konya vilayetine bağlı Niğde sancağına katılmış kaza merkezi olan Nevşehir; 17. yüzyılda kervanların uğrak yeri olan “Muşkara” köyü olarak karşımıza çıkmaktadır. Nevşehir’de, ilk zamanlarda altı bin Türkçe konuşan Ortodoks yer almıştır. Bu sayı gittikçe artmış ve Osmanlı Devleti’nin 1893 nüfus sayımına göre 8898’e ulaşmıştır. Muşkara sakinleri ziraat ve ticaretle geçinmiş ve özellikle ipekböceği kozaları satmışlardır. Terzilik, yemenicilik, boyacılık, çerçilik, kayıkçılık, kuyumculuk ve berberlikle de uğraşmışlardır. Zamanla Muşkara’dan İstanbul’a yoğun göç olduğu görülmektedir. Buna karşılık, aynı tarihte İstanbul’daki Nevşehirlilerin sayısı 723 haneye ulaşmıştır. Mübadele öncesi, Nevşehir Ortodokslarının okulları, Kapadokya’nın diğer bölgelerine göre daha büyük bir gelişme göstermiştir. Okulları; erkek ve kız çocukları için anaokulu (5-8 yaş arası 250-300 öğrenci), dört sınıflı ilköğretim (7-12 yaş arası 300 öğrenci), üç sınıflı yatılı okul (12-16 yaş arası 80 öğrenci) ve dört sınıflı bir kız okulu (200 kız öğrenci) olmak üzere beş kısımdan oluşmuştur. Okulların yıllık masrafları; İstanbul ve Nevşehir’deki kira gelirlerinden, kiliselerden toplanan bağışlardan, İstanbul’da okullar yararına tertip edilen tiyatro hasılatından ve Nevşehirlilerin bağışlarından karşılanmıştır. Bu okullara rağmen, Nevşehir Ortodokslarının tamamının dilleri Türkçe olmuştur.
Sadece Nevşehir Merkez değil bölgeye bağlı değişik köy ve kasabalarda mübadeleden nasibini almıştır.
Anaku/Eneği (Kaymaklı) 19. yüzyılın sonunda bin dolayında Ortodoks’un yaşadığı bir köy iken, köyün nüfusu 1924 yılında mübadele sonunda 435’e gerilemiştir. Gezginlerden Sarantidis ve Faraspoulos’un mahallinde yaptığı tespitlere göre 1700’lü yıllarda Kaymaklı’da Hirıstiyan ve Müslüman nüfus bir arada yaşamaktadır. Rumlar Anaku,Türkler Eneği ismini benimsemişlerdir. 1928 yılında kasabanın adı değiştirilerek Kaymaklı olmuştur. İlk Belediye örgütü 07 Şubat 1919 tarihinde kurulmuştur. Mübadele sonucu Rumların ayrılmasından sonra yeniden köy haline gelmiştir.
Aravison (Αrapsun):Eski adı “Aravissou” olan kasaba, yine Karavezir Seyyid Mehmet Paşa tarafından iyileştirilmiş buraya “Gülşehir” adı verilmiştir. Rumların Aravison ,Müslümanların Arapsun dediği Kasabada, 19. yüzyılın sonunda, altı bin kadar Ortodoks nüfus yer almıştır. Bir Yunan usulü okul, bir ilköğretim ve kız okulu olmak üzere üç okul faaliyet göstermiştir. Halkı; tarım, çerçilik ve balıkçılıkla geçinmiştir. Aravison Ortodoksları, 1914 nüfus verilerine göre, büyük oranda sayılarını korurken, 1924 yılına gelindiğinde, büyük bir göç dalgası yaşanmış ve nüfus 1270’e düşmüştür.
Malakopi(Melegobia): Köyün Ortodoks nüfusu, 19. yüzyılın sonunda 1600 iken, 1924 yılına gelindiğinde 765’e düşmüştür. Köy daha sonra ilçe yapılarak Derinkuyu adını almıştır. Köyün erkekleri, çalışmak için başta İstanbul olmak üzere (1924 yılında 850 kişi) İzmir, Atina ve New York’a göç etmişlerdir. İstanbul’dakiler bakkallık, tütsülenmiş balık satışı ve bankerlikle uğraşmıştır. Bunların bağışlarıyla, Malakopi’nin okulları oldukça gelişmiş ve 19. yüzyılın sonunda, sekiz sınıftan oluşan bir meslek okulu ve bir de kız okulu açılmıştır.
Filidon Phloïta ya da Phlogita.Floita(Suvermez) : Köyde, 1924 yılında 546 aile-2280 Ortodoks yer almıştır. Daha evvel tarımla uğraşan köylüler, 19. yüzyılın sonlarına doğru, diğer İstanbul’a yönelen göçe rağmen yıllar içerisinde köyün Ortodoks nüfusunun azalmadığı hatta arttığı görülmektedir. Karamanlıca Salname olan “Astir”, 1914 yılında 530 hane bilgisini vermektedir. Kapadokya köyleri gibi büyük şehirlere ve özellikle de İstanbul’a göçmeye başlamıştır. İstanbul’da yağcılık, lambacılık, bakkallık ve tüccarlıkla uğraşmışlardır. Göçten evvel büyük bir köy olan Floita’da okul bulunmazken İstanbul’a gidenler bir cemiyet kurarak köyleri için bir okul yaptırmışlardır.
Tila,Dila (Tilköy) Develi müdürlüğüne bağlı olan köyden, 1924 yılında Rumca konuşan 77 Ortodoks aile ayrılmıştır. Onların yerine Yunanistan /Arnavutluk sınır bölgesinden göç ederek gelen Müslümanlar buraya yerleşmişlerdir.
Zile(Zeila,Zela) Nevşehir’in güneyinde bulunan köyün nüfusunun çoğunluğunu Ortodokslar oluşturmuştur. Zileliler, çoğunlukla İstanbul’da çalışmışlardır. Bunların bağışlarıyla birlikte, 1887 yılında köyde bir okul inşa edilmiştir. Daha sonra köyün adı değiştirilerek Özlüce yapılmıştır. Özlüce Köyü’nde 1902 lü yılların başında yani mübadeleden önce yaklaşık 350 Rum evine 20 Türk evi karşılık düşüyordu. Mübadelede sonra Türkçe konuşan Ortodokslar köyden ayrılarak Yunanistan’a gitmişlerdir.
Mübadelenin Ürgüp ve bağlı köylerine olan etkisi de ayrı bir inceleme konusu olmalıdır. İngiltere’nin baskısı ile Lozan antlaşmasına konulan maddede “Hıristiyan-Gayri-Müslim” ve “Müslüman” sözcükleri değişime konu edilmiştir. Kuşkusuz bir insanın atalarının yaşadığı, mezarlarının olduğu, çocukluk anılarını taşıyan topraklardan koparılması çok acıdır. Yaşanan savaşlar toplumlara değişik acılar getirmiştir.
Türkçe konuşan, Rumca bilmeyen Karamanlı Ortodoksların mübadelede değişime tabii tutulmaları uzun süredir tartışma konusudur.
Yararlanılan kaynaklar
Meryem Orakçı; Karamanlıca Kaynaklarda Türkçe Konuşan Ortodokslar ve Türk Yunan İlişkileri(1897-1930) Ankara üniversitesi, 2018 Doktora Tezi
Nevşehir Mekteplerinin Dersaadet Eforiasının Yüzüncü Sene-i Devriyesi 1820-1920, Anatoli Matbaası, İstanbul: 1920, s. 39
Sema Ramazanoğlu, Hacettepe Üniversitesi, Kapadokya Bölgesinde Mübadele konulu tezi.
Emrullah Güney, 16 .10.2016 Fibhaber
Stefo Benlisoy; “Karamanlılar”, “Anadolu Ahalisi” ve “Aşağı Tabakalar” Türkdili Anadolu Ortodokslarının Kimlik Algısı, Tarih ve Toplum Dergisi, 2010
