DAMAT İBRAHİM PAŞA VE NEVŞEHİR’E HİZMETLERİ

Doç. Dr. Faruk GÜÇLÜ

İbrahim Paşa, Padişah III. Ahmed döneminde, 9 Nisan 1718 - 1 Ekim 1730 tarihleri arasında sadrazamlık yapmış Oğuzların Beydilli boyuna mensup Boynuinceli aşiretindendir.

Enderun'dan yetişen sadrazamların on üçüncüsü ve Osmanlı sadrazamlarının yüz otuzuncusudur.

Sadrazam olarak görev yaptığı yaklaşık 12 yıl içinde yurdun değişik yörelerine özellikle de Nevşehir ve İstanbul’da birçok cami, mektep, medrese, çeşme, sebil, kütüphane, imaret, saray, kasır, köşkler inşa ettirmiştir. İstanbul’a sayısız eserler kazandıran İbrahim Paşa, sık sık görülen yangın afetini önlemek için Fransa’da eğitim gören mühendis Davud Ağa’ya tulumba ile yangın söndürmek üzere bir teşkilat kurdurmuştur. Bunu ilk itfaiye teşkilatının kurulması şeklinde yorumlayanlar olmuştur. İlk Türk matbaasının kuruluşu da onun zamanına rastlar (1727).

Ülkeye çeşitli yenilikler getirmesi için sanatçıları ve edebiyatçıları koruyup yardım etmesi, Nevşehirli Damad İbrahim Paşa’ya Osmanlı devlet adamları arasında ayrı bir yer kazandırmıştır. Damat İbrahim Paşa, yaşamı boyunca felsefeye, tarihe ve güzel sanatlara ilgi duyardı. “Hat sanatı ile de meşgul olmuş, Hâfız Osman’dan sülüs ve nesih meşk etmişti. Ressam Ömer Efendi’den de ders görmüştü. En çok okuduğu kitap Naima Tarihi idi. Aynî’nin ʿİḳdü’l-cüman fî târîḫi ehli’z-zaman’ı, Abdürrezzak es-Semerkandî’nin Maṭlaʿ-ı Saʿdeyn’i, Handmir’in Ḥabibü’s-siyer adlı eseri İbrahim Paşa zamanında tercüme ettirilmiştir. Yanyalı Esad Efendi’nin Aristo’dan yaptığı tercümeler İbrahim Paşa’ya ithaf edilmiştir. Devrin bilim akademisi sayılabilecek, alim ve katiplerden oluşan otuz iki kişilik bir ilim heyeti, onun sadareti döneminde 1725’te İstanbul’da kurulmuştur”(TDV İslam Ansiklopedisi).

Hamam

Damat İbrahim Paşa birçok hayır eseri bırakmıştır. Bunların en önemlileri arasında Nevşehir’ deki cami, medrese, dershane, mektep, çeşme, sebil, han ve çifte hamam ile Ürgüp’te bulunan on kadar çeşmesi de yer almaktadır.

Damat İbrahim Paşa imar ve inşaat faaliyetlerinin yanı sıra o zaman küçük bir köy olan Muşkara’nın gelişmesi için çeşitli idari değişiklikler de yapmış, Ürgüp’te kurulan pazarı buraya taşımış ve Nevşehir’i kaza merkezi haline getirmiştir. Daha sonra Ürgüp’te bulunan kadılık makamını da Nevşehir’e taşımıştır. Ayrıca halkın bütün vergilerinin kendi vakfından ödenmesini sağlayıp Nevşehir’de yaşamayı cazip hale getirdiği gibi nüfusunu arttırmak için civarda yaşayan aşiretleri ve Kayseri’ye sonradan yerleşen zenginleri Nevşehir’e iskan etmiştir. Buraya yerleşenlere arazi sağlanması ve vergi kolaylıkları sağlanması için yoğun çaba göstermiştir.

Damat İbrahim Paşa ,Nevşehir’e Aşıklı Dağı’ndan su getirilmesini sağlamış, çevre dağlara dut ağacı dikilerek ipek böcekçiliğinin geliştirilmesine çaba göstermiştir.

Ürgüp’te bulunan pazarı ve Kadılık Makamını Nevşehir’e taşıması sebebiyle Ürgüp Kazası’nda oluşan hoşnutsuzlukları önlemek içinde Ürgüp’te on dolayında çeşme yaptırmıştır. Yunak Çeşmesi(1720), Gez Çeşmesi(1720/1721),Pancarcı Çeşmesi(1721), Temenni Mahallesi Çeşmesi(1721), Musa Efendi Çeşmesi(1721), Esat Ağa Çeşmesi(1721), Davut Ağa Çeşmesi’dir(1721).

Bu dönemde; Nevşehir Merkez’de Nevşehir Damad İbrahim Paşa Külliyesinde avlu duvarında ve sıbyan mektebi duvarındaki çeşmeler (1727-28), Bekdik Çeşmesi (1727), Tavukçu Çeşmesi (1727) de Nevşehir’e yapılmıştır. Çeşmelerden Musa Efendi, Davut Ağa ve Esat Ağa çeşmelerinin kitabeleri eser üzerinde mevcut değildir. Bu üç çeşmeden sadece Esat Ağa Çeşmesi’nin kitabesi kırık bir durumda Ürgüp Müzesinde yer almaktadır.

Bunların yanı sıra günümüze ulaşamayan Ürgüp Aşağı Pazar Yeri Çeşmesi, Ürgüp Bedrettin Çeşmesi, Ürgüp eski hükümet konağı önündeki çeşme kitabeleri de Ürgüp Müzesinde bulunmaktadır.

Damat İbrahim Paşa’nın özellikle Nevşehir bölgesine yaptığı hizmetler kent merkezi ve çevre köylere gezgin Türkmen aşiretlerinin yerleştirilmesi detaylı bir biçimde incelenmeyi beklemektedir.

Yararlanılan kaynaklar

Pars Tuğlacı, Osmanlı Şehirleri, Milliyet Yayınları

TDV, İslam Ansiklopedisi

Halil Sözlü/Fikret Allak Nevşehirli Sadrazam Damat İbrahim Paşa’nın Bânîliğindeki Ürgüp Çeşmeleri, Ordu Sosyal Bilim Araştırmaları Dergisi, Mart 2019

Aktepe, M. (1993) “Damat İbrahim Paşa”, Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi, Cilt VIII, 1993, s 441-44.

Altınay, A. R. (2010) Lale Devri (1718-1730), Birinci Basım, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.

Allak, F. (2017) Nevşehirli Sadrazam Damat İbrahim Paşa’nın Banîlik Faaliyetleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

Vural Arıkan, İ. (2013) Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın Hayatı ve Devlet Adamlığı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.