KAPADOKYA BEZİRHANELERİ
Doç. Dr. Faruk GÜÇLÜ
Osmanlı döneminde klasik “yağ fabrikası” olarak bilinen bezirhaneler Kapadokya bölgesinde oldukça yaygındı. Bölge halkının aydınlatmada ve ısıtmada kullandığı bezir yağı üretim yerleridir. Izgın adı verilen bir ot türünün bezirhanede ezilip işlenmesinin ardından ottan çıkarılan yağın işlenmesi sonucunda bezir yağı elde edilmektedir. Bezir yağı, ayrıca zeyrek ve keten yağı olarak da bilinen bir yağdır. Isınmada aydınlatma dışında hayvan bakımında kullanıldığı bilinmektedir. Izgın, Zeyrek, belemir ve aspir bitkilerinden elde edilmektedir.
Kapadokya da bulunan bezirhanelere 15.yy vergi kayıtlarında rastlıyoruz. Osmanlı devletinin bezirhanelerden BEZİRHANE VERGİSİ ya da IZGIN VERGİSİ aldığı bilinmektedir. Vergi kayıtlarına göre; 16.yy da Ürgüp’te 16 tane bezirhane vardır.1518 Yılında Uçhisar Nahiyesinde dört tane bezirhane bulunmaktadır.
Bezirhanelerin genellikle değirmenlerin yanına kurulduğu da bilinmektedir.
Kayaşehir'de 6 adet bezirhaneye ulaşılmıştır(Fib haber 19.08.2022). Araştırmacı Mustafa Kaya tespitlerine göre Nar bölgesinde 10-12 adet bezirhane varlığı söz konusudur. Nar Kasabasındaki Tarihi Bezirhanelerden birkaç tanesi hala varlığını korumaktadır.
Avanos’ta “bezirhane” adını taşıyan bölge ve ticari işletmeler bulunmaktadır. Vergi kayıtlarına göre 17.yy da Avanos’ta belirlenebilen bezirhane sayısı dört dolayındadır.
Göre Kasabası’nda 1940 yılına kadar bezirhanenin çalıştığı, Emrullah Güney, Hüseyin Güney ve Cihan Eroğlu tarafından kaleme alınan “Dünden Bugüne Göre” isimli kitapta ifade edilmektedir.
Kapadokya bölgesinde neredeyse tüm kasaba hatta bazı köylerde bezirhane bulunduğu bilinmektedir. Gerçek sayısının tespiti mümkün olamamıştır.
Ihlara ve diğer Hıristiyan ahalinin yaşadığı bölgelerde de bezirhanelerin değirmen ve kiliselerin yanına kayaların oyularak kurulduğu görülmektedir. Buradaki bezirhanelerin tarihi 12.yy kadar dayanmaktadır.
Izgın daha önceleri çokça yetiştirildiğinden “ızgın kadar değeri yok” sözcüğünün de dilimize yerleştiği görülmektedir.
Teknolojik gelişmeler ve bezir yağının yerini farklı yağların alması sebebiyle bezirhanelerin varlığını 1970 li yıllara kadar koruduğu daha sonra da kaderlerine terk edildiği, görülmektedir.
Nevşehir ve ilçelerinde Bezirhane Sokağı, Bezirhane Kilisesi, Bezirhane Kültür ve Sanat Merkezi ve Bezirhane adına taşıyan ticari işletmeler bir hayli fazladır.
Var oldukları dönemin önemli bir sanayi kuruluşu olan bezirhanelerden ayakta kalan en az birkaç tanesinin korunarak turizme kazandırılması gereklidir.
Yararlanılan Kaynaklar
-Faruk Güçlü; Osmanlı’dan Günümüze Uygulanan Vergi Türleri Sözlüğü, Detay yayınları,2014
-Füsun Ertuğ; Anadolu'nun Önemli Yağ Bitkilerinden Keten/Linum ve Izgın/Eruca Orta Anadolu'da Beziryağı Üretimi ve Bezirhaneler, TÜBA-AR Dergisi ,1998 sayı;1
-Savaş Maraşlı; Nevşehir Kalesi Yamaç Yerleşim Alanında Bulunan Bezirhaneler, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, Ocak-Nisan 2018/157
