NEVŞEHİR KALE MAHALLESİ

NEVŞEHİR KALE MAHALLESİ

Doç. Dr. Faruk GÜÇLÜ

Nevşehir Kalesi, şehrin en yüksek noktalarından birine inşa edilmiş olup volkanik kaya ve tüflerden oluşan malzeme kullanılmıştır. Silindirik şekilde bir plan göstermektedir. Simetrik olarak dört yönde daire şekilli burçlar yeralmaktadır. Burçlardan bayrak direği dikili olanının üzeri açık durumda ve onarılmamıştır. Sur duvarları ve üzerindeki savunma duvarları yeniden onarılmıştır. Savunma sistemi 46 küçük bölüm halinde ve her bölüm ortasında savunma açıklıkları yer alıyor. İçte kale kapısının sağındaki ve solundaki burçların yanından çıkılan merdivenlerle savunma duvarlarına ulaşılıyor. Orta avlu bugün park olarak kullanılıyor. Nevşehir’in eski adı Muşkara’dır.

Tarihsel süreç içinde Uçhisar Nahiyesine bağlı Muşkara Köyü’nde çoğunluğu Rum olan bir ahali uzun süre yaşamıştır. Osmanlı Sadrazamlarından Damat İbrahim Paşa bölge de konar göçer halde yaşayan Türkmen aşiretlerini Nevşehir’e yerleştirmiştir. 19.YY sonlarına kadar şehir’de Türk, Rum ve Ermeni aileler Kale Mahalle diye bilinen bölge de kardeşçe yaşamışlardır. Damat İbrahim Paşa’nın imar çalışmaları sonunda şehir gelişmiş önce kaza 1954 yılında da il olmuştur.

TOKİ ve zamanın Nevşehir Belediyesi tarafından geliştirilen bir rant projesi ile kale ve birkaç tarihsel yapı hariç tüm bölgenin tarihi yıkılarak bir tarih kıyımı yapılmıştır. Mevcut verilere göre kentsel dönüşüme sokulan 11 mahalle de 2403 ev yıkılmıştır.8 Mahalle bu yıkımdan ciddi şekilde etkilenerek yok olmuştur.Bu mahalleler elli yıl öncesine kadar Nevşehir kent merkezini oluşturmakta idi.

Nevşehir mahalle isimleri incelendiğinde, Kaya Camii, Camii Cedid, Camii Atik, Tahta Camii Mahalleleri isimlendirilmelerinde camii isimleri, Hacı İbrahim Ağa, Mehmed Bey Mahalleleri isimlendirmelerinde şahıs isimleri, Dere Mahallesi isimlendirilmesinde coğrafi isim, Hristiyan Aşağı, Hristiyan Orta Mahalleleri isimlendirmelerinde dini isimler kullanılmıştır.

Kale ve çevresinde bulunan tüm tarihi mekanların ve binaların restore edilerek korunması ve turizme açılması daha iyi olurdu diye düşünüyorum. Bu bölge de oturan insanlarımıza da TOKİ tarafından başka bir yerleşim alanında daire verilmesi mümkündü.

Nevşehir Kalesi'nin 12. yüzyılda Bağdat'a giden kervanların korunması amacıyla Selçuklular tarafından inşa edildiği düşünülmektedir. Eski Nevşehir Cezaevi, 1849 yılında Meryem Ana Kilisesi olarak inşa edilmiştir. İbrahim Paşa İlkokulu da eski bir kilise olup 1934 yılından 2003 yılına kadar okul olarak kullanılmıştır. Bünyesinde barındırdığı tarihi yapıların yanı sıra mübadele ile gelen göçmenlerin yaşadığı bir mahalledir. Kentsel dönüşüm kapsamında Cumhuriyet Mahallesi sakinlerinin, Nevşehir'in başka bir bölgesinde inşa edilen toplu konutlara taşınması ve burada bulunan evlerin yıkılması ile Cumhuriyet Mahallesi'nde birkaç tarihi eserden başka bir şey kalmamıştır.

Nevşehir de İbrahim Paşa tarafından yaptırılan ilk eser bugünkü 30 ağustos ilkokuludur. 1714 yılında hükümet konağı olarak kullanılmaya başlanmış, halk hizmetleri burada 1900 yılına kadar devam etmiştir. 1900 yılından 1910 senesine kadar Rüştiye ( Orta) mektebi olarak, 1910 yılından 1925 yılına kadar İdadi ( lise) olarak kullanılmış, 1926 yılında ismi de değiştirilerek 30 ağustos ilkokulu haline getirilmiş ve halen yeniden imar edilerek bu isimde ilkokul olarak kullanılmaktadır.

Nevşehir Salnamesi 1914’deki verilere göre, Nevşehir Rum Mahallesi yukarıdan aşağıya, antik Yunan tiyatrolarında olduğu gibi basamaklı biçimde yapılandırılmıştı. Mahallede konak tipi gösterişli evlerin yanı sıra, çeşmeler, çarşı, dükkanlar, çeşitli okullar, kütüphane, iki kilise ve bir hamam bulunuyordu. Rumların refah içinde yaşadıkları bu mahalle, uzun yıllar Niğde sancağına bağlı olarak varlığını sürdürmüş olan Nevşehir’e, Niğde tarafından gelirken ilk dikkati çeken yer oluyordu. Rumların 1924 mübadelesi ile bölgeyi terk etmelerini müteakiben boşaltılan Rum Mahallesi günden güne bakımsız hale geldi ve birçok yapı ve tarihi binalar zaman içerisinde yıkılarak yok oldu. Nevşehir’deki Rum Mahallesi bugün Cumhuriyet Mahallesi adıyla anılmakta olup kentsel dönüşümle birlikte yıkılmıştır.

Yıkılan bazı mahallelerin tarihine kısaca bakacak olursak;

BEKDİK(BEĞDİK) MAHALLESİ:

Ş.Koçhisarda bulunan Türkmen boylarından Bekdik aşiretine mensup 79 hane ise Nevşehir’e iskan edildiler.Bekdik Mahallesini kurdular. Bunlar, 1530 defterine göre Kara Karacalar-Kara Bekdiklerdir. Tarihçi Cevdet Türkay’da Aksaray-Nevşehir yerleşimli gösterilen Akkaş Bekdikler de Nevşehir’e iskan edilmişlerdir.

Koçhisar’dan Nevşehir’e getirilerek Kahveci Dağı eteklerinde iskana tabii tutulan Bekdik Türkmenleri kendilerine verilen arsalara ev yapmaları şartıyla bölgeye iskan edilmişlerdir.( 5 Mart 1948 Niğde Gazetesi)

Yok olan Bekdik Mahallesinin adını yaşatmak amacıyla Nevşehir Belediye Meclisi , 07.12.2018 Gün ve 85 sayılı kararıyla M. Akif Ersoy Mahallesini bölerek bir kısmına Bekdik adını vermiştir.

2010 sayımlarına göre mahalle de 379 kişi yaşarken 2019 yılında yaşayan kişi bulunmamak-tadır.

Ankara Hukuk Fakültesi öğretim üyesi ,Danışma Meclisi üyesi ,Prof. Dr. Ahmet Necip Bilge Bekdik Mahallesinde dünyaya gelmiştir.

Nevşehirli Aşık Yahya olarak bilinen yerel ozan da Bekdik Mahallesinde doğmuş ve yaşamıştır.

“Dillerde söylettik namı,şöhreti

MahlesiBekdik, Nevşehir Memleketi”

CAMİ ATİK MAHALLESİ

Mahalle ismini mevcut camiden almaktadır.

2010 sayımlarına göre mahalle de 94 kişi yaşarken 2019 yılında yaşayan kişi bulunmamak-tadır.

CAMİ CEDİT MAHALLESİ

Cami-i Cedit Mahallesi’ndeki, cami, medrese, sıbyan mektebi, imaret, kervansaray, hamam ve iki çeşmeden oluşan Damat İbrahim Paşa Külliyesi, Nevşehir’in en ünlü yapılar topluluğudur.

2010 sayımlarına göre mahalle de 331 kişi yaşarken 2019 yılında yaşayan kişi sayısı yeni açılan yerleşim yerleriyle birlikte 628 olarak tespit edilmiş bulunmaktadır.

CUMHURİYET MAHALLESİ

Rumların 1924 mübadelesi ile bölgeyi terk etmelerinden sonra boşaltılan Rum Mahallesi günden güne bakımsız hale geldi ve birçok yapı ve tarihi binalar zaman içerisinde yıkılarak yok oldu. 1924 Mübadelesi öncesinde Nevşehir’de yaşayan Rumlar, ‘Kahveci Dağı’ olarak adlandırılan dağın eteklerinde bir mahalle oluşturmuşlardı. Bugün halk arasında Rum Mahallesi olarak bilinen bölgede eskiden, Rum Baş, Rum Orta ve Rum Aşağı olmak üzere üç bölümlü bir Rum Mahallesi yer alıyordu. Bu Mahalle de TOKİ kentsel dönüşümünden nasibini alarak 2013 yılında sınırları silinmiştir.

2009’da başlayan proje ile şehrin eski merkezi Cumhuriyet Mahallesi’nde kilise ve camiler ile belirlenen birkaç bina dışında taş taş üstünde kalmadı. Antik Yunan tiyatrolarında olduğu gibi yukarıdan aşağıya basamaklı şekilde yapılandırılan bölgedeki konak tipi gösterişli evler, çeşmeler, dükkanlar ve okullar, yerle bir edilmiş durumdadır.

Nevşehir Belediyesi 1867 Yılında Kurulmuş olup, İkinci Belediye Başkanı seçilen, 1871-1896 yılları arasında Belediye Başkanlığı yapan Yorgi Konstankilidis bu mahallede doğup büyümüştür.

Rum baş, Rum Orta ve Rum aşağı olmak üzere üç mahalleyi teşkil ediyorlardı. Rum Baş mahallesinde Meryem Ana Kilisesi ismi adı altında bir kilise ile halen bugünkü İbrahim Paşa İlkokulunda Kültür Bakanlığınca tamire alınan Çanlı Kiliseyi yapmışlar, Ermeniler gibi kiliselerine çeşitli gelir kaynakları temin ederek, birçok vakıf, ev, dükkan, v. Vakfederek, kendi geleneklerinin gelişimi için en yaygın bir şekilde çalışmalar, çocuklarının tahsili içim Rum okulu açmışlardır.

Bugünkü kilise önü diye anılan Cumhuriyet yukarı mahalledeki mevkide dükkan, kahvehane ve şimdi ev haline getirilmiş bulunan “Gavur Hamamı” ismi ile anılan hamamı ve hamamın biraz yukarısında halıcılık okulu açmışlardır.

Meryem Ana Kilisesinin keşişi Marenko, halen kendi ismi ile anılan keşiş suyunun getirilmesini sağlayarak bu çevredeki çeşmelerin yapılmasını sağlamıştır. Cumhuriyetin ilanından sonra Cumhuriyet Baş , Cumhuriyet Orta, Cumhuriyet Aşağı olmak üzere isimleri belediye tarafından değiştirilmiştir. Cumhuriyet mahallesinde bulunan Meryem Ana kilisesi hazine tarafından çeşitli ilavelerle cezaevi haline getirilmiştir.

2010 sayımlarına göre mahalle de 1026 kişi yaşarken bir süre mahalle boş kalmış yeni yerleşimle 2019 yılında yaşayan kişi sayısı 75 gözükmektedir.

DERE MAHALLESİ

Dere Mahallesi adını dere ,çukur içinde bulunmasından almıştır.

2010 sayımlarına göre mahalle de 48 kişi yaşarken 2019 yılında yaşayan kişi bulunmamak-tadır.Dere Mahallesinde de tarihi çeşmeler bulunmaktadır.Koskoca bir mahalle anılarıyla birlikte tarihten silinmiştir

ESKİLLİ(ESKİL) MAHALLESİ

Eskil bir Türkmen boyunun adıdır. Nevşehir’e Aksaray dolaylarından gelerek Nevşehir Kalesinin güney-doğu kesimine yerleşen 65 aileden oluşmuştur(Nevşehir Evkaf Defteri s.11 cemaaat-i Türkman-ı Eskil). Halen Aksaray’ın eskil ilçesi vardır. Cumhuriyet ve Memiş Bey Mahalleleri arasındadır.

2010 sayımlarına göre mahalle de 39 kişi yaşarken 2019 yılında yaşayan kişi bulunmamak-tadır.

Damat İbrahim Paşa tarafından bu bölgeye yerleştirilen Eskil aşiretinin anılarını geri getirmek mümkün değildir.

HERİKLİ MAHALLESİ

Tarihi Herikli Mahallesi de daha sonradan kentsel dönüşüm projesine dahil edilmiştir.

Damat İbrahim Paşa’nın iskân politikası neticesinde H. 1140 (1727), 1141 (1728), 1142 (1729) tarihli fermanlar ile yörede bulunan Boynuincelü Türkmenlerine tabi bazı aşiretlerle birlikte Heriklilerden de 107 hanenin kendi adını verdikleri Nevşehir merkezindeki Herikli (mahalli söyleyişle Helikli) mahallesine yerleştirildikleri tespit edilmiştir.

Herikli Aşireti mensupları Nevşehir il merkezi ile birlikte Gülşehir ,Kozaklı, Avanos ve Merkez ilçeye bağlı 17 köy kurmuşlardır. Köylerin isimleri genelde “K” harfi ile başlamaktadır.

KAPUCUBAŞI MAHALLESİ

Bu mahalle kısmen yıkılmıştır.Kapıcıbaşı, Osmanlı döneminde saray kapılarını bekleyen askerlerin komutanına verilen isimdir. Mahallenin de ismini bu nedenle aldığı sanılmaktadır.

İçişleri Eski Bakanlarından Ata Atabey bu mahalle de doğup büyümüştür.

KARASOKU MAHALLESİ

Nevşehir merkezde yapılmış olan Post-Bizans kilise sayısı üçtür. Bunlardan biri Karasoku Mahallesi’nde Karasoku Camisi yakınlarında yapılmış olan Ermeni Kilisesi’dir. Bu kilisenin çevresinde 100 kadar evden oluşan geniş bir Ermeni Mahallesi bulunuyordu. Yaşlıların ‘kisle’ olarak adlandırdıkları bu mevkii, şimdiki Nar Caddesi’nin batı tarafında kalmaktadır. Ermeni Kilisesi şehrin yeniden yapılandırılması sırasında yıkılmış ve yerine blok apartmanlar inşa edilmiştir. İki katlı ve localı bir yapısı olan kilisenin bazı taşlarından 1950 yılında inşa edilen Nevşehir Lisesi’nin giriş merdivenlerinin yapıldığı bilinmektedir. Bu kiliseden günümüze başka bir kalıntı ulaşmamıştır. Diğer iki kilise ise Rum Mahallesi’nde bulunmaktadır. Ortodoks Rumlar tarafından yapılmış olan bu kiliseler, bugün sadece çan kulesi bize ulaşmış olan Çanlı Kilise ve sonradan bir süre cezaevi olarak da kullanılmış olan Meryemana Kilisesi’dir.Mahalle tamamen yok olmasa da yıkımdan nasibini almıştır.

Ermeniler bugünkü Karasoku mahallesinin merkezi bir yeri olan Çekiç Çeşmesi civarında yaşamışlardır. Kurtuluş Savaş başlamadan bölgeden ayrıldıkları sanılmaktadır.

2010 sayımlarına göre mahalle de 1197 kişi yaşarken 2019 yılında yaşayan kişi sayısı 1203 olarak tespit edilmiş bulunmaktadır.

MEMİŞ BEY MAHALLESİ

Mahalleye ismini mahalle sakinlerinden Memiş Bey vermiştir. Memiş Bey Mahallesinde tarihi Halil Bey Çeşmesi vardır.

2010 sayımlarına göre mahalle de 54 kişi yaşarken 2019 yılında yaşayan kişi bulunmamak-tadır.

MUSA PAŞA MAHALLESİ

Adını Osmanlı döneminde görev yapan Bent Nazırı Nevşehirli Musa Paşa’dan aldığı sanılmaktadır.

2010 sayımlarına göre mahalle de 84 kişi yaşarken 2019 yılında yaşayan kişi bulunmamak-tadır.

RAŞİTBEY MAHALLESİ

Raşit Bey, Mahallesini ismini Nevşehir Voyvodası iken Midilliye sürülen Raşit Beyden almaktadır.(Oğuz Özdem Yaşanmış Nevşehir Hikayeleri Nevşehir Valiliği Yayını)

2010 sayımlarına göre mahalle de 281 kişi yaşarken 2019 yılında yaşayan kişi 224 olarak tespit edilmiş bulunmaktadır.

TAHTA CAMİ MAHALLESİ

Adını 1730 Yılında Damat İbrahim Paşa tarafından yaptırılan Tahta Cami’den almıştır. Cami avlusunda o dönemin kadılarına ait mezarlar bulunmaktadır.

Bir zamanlar kentin en merkezi ve zenginlerinin yaşadığı bir mahalle iken yok olmuştur.

2012 sayımlarına göre mahalle de 169 kişi yaşarken 2019 yılında yaşayan kişi bulunmamak-tadır.

Cumhuriyet Mahallesinde Tahtalı Kahve

Bu kahve çoğunluğu tahtadan yapılması ile bu adı almıştır.Şehrin tepe noktasında olması sebebiyle tam bir seyirlik iken tarihe gömülerek yok edilmiştir.

Yararlanılan Kaynaklar;

-Sedat Bayrakal ;Nevşehir Kalesi ve Çevresindeki Osmanlı Mimari Dokusu, dergipark.org.(Erişim 05.07.2020)

-Kadir Çıtak; 8.Numaralı Şer’iye Siciline Göre Nevşehir’de Sosyal Hayat, Hacıbektaş-i Veli Üniversitesi, SBE Yüksek Lisans Tezi,2017

-Zeynep Korkmaz; Nevşehir ve Yöresi Ağızları , Türk Dil Kurumu Yayını,1994

-Nevşehir Şehir Coğrafyası, Dr. Emrah Şıkoğlu, Dr Handan Arslan

-Nevşehir Araştırmaları Sitesi,Nevşehir Kent Belleği/ Asım Yeri Sitesi(fotoğraflar)

-Fibhaber

-Oğuz Özdem Yaşanmış Nevşehir Hikayeleri Nevşehir Valiliği Yayını