NEVŞEHİRCE

NEVŞEHİRCE

Doç. Dr. Faruk GÜÇLÜ

Her yörenin kendine özgü sözleri ve halkın geliştirdiği deyimleri vardır. Yüzlerce medeniyete beşiklik eden Kapadokya yöresi  bu konu da oldukça zengindir. Günümüz gençlerinin dijital çağda unutmaya başladığı yerel sözcükleri derleyip toplamak ve unutulmamasını sağlamak bu aşama da çok önemli hale geliyor. İletişimin çok gelişmediği dönemlerde önceki yüzyıllardan dilden dile aktarılıp gelen sözcükleri unutmamak gerek..

Acer gibi: Taze yeni gibi

Ağır otur batman(daha ağır) kalk: Efendi gel saygı duysunlar

Ağzı açık ayran delisi gibi dolaşıp durma : Aval aval, salak salak bakıp durma

Al sana al sana s.k.m kaldı Kel Hasan’a : Herkese dağıttıktan sonra kendisine hiçbir şey kalmayanlar için söylenir

Amel olmak; İshal olmak

Anası ne ki danası ne olacak ! : Annesi bir işi yaramaz, kızı da öyledir anlamında kullanılıyor

Ar namus tertemiz : Ap ak. Hiç kirlenmemiş

Asbabı kirlenmiş : Elbisesi(giysisi) kirlenmiş

Aş buldun yumul,iş buldun kaybol : Yemek varsa ye iş buyururlarsa kaybol anlamında bir deyim

Aşırt yapmak : Tahıl ürünlerini kilerde saklamak için özel bölme yapmak, aşırt tahıl saklanan taştan örülmüş özel bölme demektir.

Ayağı hırtmak: Ayağın burkulması

Ayna tutmak : Henüz haberleşmenin gelişmediği dönemlerde genç erkeği genç kıza cep aynası tutması onu sevdiğini ifade ederdi.

Az baa bak  : Biraz buraya bak

Bağrı yufka: Cana yakın,insancıl

Bekmez ilaanı(leğeni)gibi senede bi sefer lazım oluyon onda da yoksun : Pekmez leğeni yılda bir kez pekmez  kaynatmak için kullanılır. Sende öylesin ama gerekli olduğun zaman da bulunmuyorsun anlamındadır.

Bi gımıh bacağının boyundan böyük işlere kalkma : Boyundan büyük iş yapma anlamındadır.

Bostan korkuluğu gibi dikilip durma: Boş durma, çalış, iş yap

Boğazı düşmüş : Boğazı ağrıyanlar için söylenir

B.kuna bostan dikecek: Kendini çok kıymetli sanıyor

Böğöön(bugün) burada ol : Bugün buraya gel anlamındadır.

Buyur buyruğunu, gıvır guyruğunu: Durmadan emredenlere söylenen bir söz

Büvelek tutmuş gibi dolaşıp durma : Büvelek isimli sineğin saldırısına uğrayan inekler gibi sağa sola kaçıp durma anlamındadır.

Cabbar inkar etmek : Şiddetle red etmek, kabul etmemek

Cavırdayıp durmak : Yüksek sesle çok konuşanlar için kullanılır

Cavlak kafa : Kel kafa

Cılhısız çocuk : Şımarık bebe, şımarak çocuk

Cibileyip durma : Yağ çekip durma

Cilhaaz : Daha da fazla

Civil çivil civildeme : hareketli, yerinde duramayan küçükler için söylenir

Cıngıbat çıharma: kargaşa yaratma

Cödderi cödderi yürüme : Zayıf ,çelimsiz, halsiz

Çeltek tutmak : Çoban yardımcısına çeltek denir

Çene çalmak : Çok konuşmak

Çığşalı çığşalı konuşma : Huzur bozacak şekilde ,provakatif konuşma

Çıkla çıkla : Daha daha fazla

Çocuk gibi günülüyor: Günülemek çocukların diğer çocukları kıskanması anlamında kullanılıyor

Çorba çaya kadar, mantı bağa kadar, pilav götürür getirir : Tarlada çalışanlar pilav yerse eve gelene kadar aç kalmaz

Daldasız, duldasız : Koruyanı, dayısı olmayan

Davar damında türkü söyler: Ahırda yaşar

Davulcu yellenmesi gibi gürültüye gitti : İyi şeyler söyledi ama gürültü de boşa gitti.

Deli sengi : Deli gibi

Deli sollu : Boş ve avare dolaşan

Devetüyü giyme : Kahverengi giysi giymek

Dımıksız: Köşeli olmayan yuvarlık

Dızıkmak zor : Dizlerinin üstüne oturmak

Dimisini duvara asmak : Kadına tecavüz etmek(dimi; kadın giysisi)

Dinelip durma : Ayakta durma

Direşgen adam : Dirençli, direnen kişi

Dişirici gibi dolanmak : Dilenci gibi gezinmek

Diz gelmek : Dizlerinin üstüne oturmak

Donuksumak : Ağlayacak hale gelmek, duygusallaşmak

Dönde süsünüyün(ense)kökünü görüyüm : Buradan kaybol, uzaklaş

Ecik(azıcık) gel hele : Biraz buraya gel

Eftinif durmak: Küçük el işleriyle uğraşmak

Elepen gibisin : Kertenkele yavrusuna elepen denir

Ellik(enlik) takmak: Ekin biçerken orak parmakları kesmesin diye parmaklara takılan metal ve tahtadan yapılmış parmaklıklar

Ekseni kırık : İhmalkar, bozulan alet edevatı tamir etmeyen

Eşşek sattığımın bağ komşusu: Uzaktan yakından ilgim yok anlamında

Fihare adam . Fakir

Firik almak : Kendinden yaşça küçük bir kadınla evlenmek

Gabıklı adam : Sünnet olmamış

Gadasını aldığım : sevdiğim, sevdiceğim

Ganağı yakın : Saf, aldatılması, iknası kolay

Gancık garı gibi dolaşıp durma : Kalleşlik yapma

Gıçı yere yakından korkacaksın: Kısa boyludan kork

Gımırın teki: Kısa boylu ve sıska

Gıvanıp durmak; Sevinmek, öğünmek

Gitti gelmez, yitti bulunmaz : Kayboldu, gitti anlamındadır.

Goocu garı : Çok dedi kodu yapan kadınlar için söylenir

Goralı kapı dışardan açılmaz :  İçerden kilitli kapı dışardan açılmaz

Gozellik sofraya gonup yinmez, geçim önemli: Güzelliğine güvenme .çalış kazan

Gö keli : Yeşili bol olan sınır,

Gömüklü suya girilmez : Çamurlu suya girme

Günüleyen çocuk gibi: Çocukların birbirini kıskanmasına günülemek denir

Gubarıp durma ; Kibirlenme, büyüklenme

Gubuz çıkartmak . Fit sokmak, nifak sokmak

Gufalıp durmak : Övünüp durmak

Gursağı kavurga görmedi: Karnı aç, hiç yemek yemedi

Gurruh gibi oldun; Ağır yük kaldırıp taşağı şişenlere söylenir.

Güdü güdü: Köpeği çağırma gel gel demek

Habi sös   : Birazcık sus

Helik cücük : Helik taş dubar örerken taşlara arsına konulan küçük taşlara verilen isimdir. Helik cücük te küçük eşyalar için kullanılır.

Helleşelim hadi: Çuval ya da ağır şeyleri birlikte kaldıralım anlamında kullanılan bir deyim

Hengilim atıp durma : Göbek atıp durma

Hılhışır dolmuş: Çöplük olmuş

Hımbıl hımbıl durma : Tembel tembel durma

Hınız hınız gülüp durma: Sinsi sinsi gülme

Hışva olmuş: İşe yaramaz hale gelmiş

Hini hacette lazım olur : İlerde ihtiyaç duyulabilir

Homutup durmak : Küsmek, kırılmak

Hoşgilim geçmek : Dalga geçmek, gırgıra almak

Hozan bırakmak : Tarlayı ekip sürmemek

Hömbülüne bindim: Omuzuna bindim

Hömerip durma; Kafa tutma, diklenme

Iğdığımın ığdığı, dığdığımın dığdığı : Uzaktan yakından bir bağı olmayan kişiler için kullanılan deyim

Ihdırmak : Çötürmek

Irımı Kırım’ı gezdi : Her yeri gezmek anlamında

Ismarıç virdim: sipariş verdim

Işala düşecekler  : Salla düşecekler

Izgın kadar sevgin yok : Zerre kadar sevgin yok, hiç sevgin yok

İlahne gibi giyinmek : Lahana gibi kat kat giysili olmak

İmirin iti gibi titreyip durma: Çok üşüyenleri için kullanılır

İmi timi yok : İzi yok

İngilif olmuş : Çok zayıflamış

Lafa döş(göğüs) verme işine bah : İş yaparken durup laf dinleme

Kabala iş : Götürü iş

Kalk oturum çaldırmak : Ortalığı karıştırmak, kırıp dökmek

Kanara olma: Kapı kapı dolaşma, seni sevmeyene gitme anlamında bir deyim

Kanişli karpuz; Olgunlaşmış, kırmızı renk almış karpuz

Katık damı : Kışlık yiyeceklerin ve hububatın saklandığı evin bir odası. kiler

Keli kelteme: Tarla sınırı

Keli kelteme çığnayıp gelmiş : Engel tanımadan gelenler için söylenir

Kerme yapmak : Hayvan pisliğinden kışın yakmak üzere kurutulan kerpiç yapma işi

Kesmiği bol : Tandırda yakmak için kullanılan kalın samana kesmik denir

Kınış kınış: Mini mini

Kırık tutmak : Evli kadının dost edinmesi

Kolanı Gevşek : Kolan eşeğin sırtına atılan çulun düşmemesi için kullanılan kendirden dokunmuş kalın urgan türü, Kolanı gevşek  deyimi, elbisesi düşenler,kemeri olmayanlar  için kullanılır

Kötülengin : Zayıflamış

Kuru Dökme : Siyah üzümün kesilip salkım halinde kurutulması

Külleyi açık tut : Tandırın ateşin yanması ve oksijen alabilmesi için açılan bacasına külle denir

Künkümüş halde: Çürümüş, yaşlanmış, bozulmuş

Lede gibi : Aç gözlü, doymaz, gede

Lingiyip durma : Oraya buraya gidip gelip durma

Lomunu verdim : Haddini bildirdim

Maarsem öyleymiş : Meğer öyleymiş

Maşala yapmak: Sebze bahçelerinde ,su tutması için kenarları çevrili ekim alanı yapmak

Mıhralı gibi: Durmadan öksüren,sümüğü akan, hastalıklı

Mışırıklı iş yapma : Çetrefilli, karışık işlere girme

Mitttirdemek : Oradan oraya koşmak

Müvel ekmek : Sebze ekmek, sebze dikmek

Ne diyon kelaz : Kelaz kadınlara yönelik hitap şeklidir.

Nöördün : Ne yaptın

Nörüyon laa : Erkeklere yönelik nasılsın anlamında bir söz

Nörüyon gıı : Kadınlara yönelik nasılsın anlamında bir söz

Oflaz oflaz konuşmak: Ukala ukala konuşmak

Ödüm sıttı : Çok korktum

Ögsüz (öksüz)yamalığı gibi: İğreti dikilmiş

Pakla sırığı : Yeşil fasulyenin büyümesi ve sarılması için dikilen kuru ağaç parçası

Pılışkası çıktı : Çok yoruldu, yıprandı

Pirelendik hepimiz: Hepimiz şüphelendik, kuşkulandık

Pişirgeci yanık : Tandıra saman atan küçük sopaya pişirgeç denir

Puhare tütmüyor : Baca tıkalı, duman çıkmıyor

Pürçüklüsü bürgülü: Renkli havuç

Saçma yapmak : Tandırda yakmak için kalın saman yapmak

Saltama oldum: Salgın hastalığa yakalandım, grip oldum

Sarı lirayla it daşladı: Çok parası var nereye harcayacağını bilmiyor

Sende gancık eşşek şansı var: Çok şanlısın anlamında kullanılanılan ironik bir tanımlama

Sıtkı sıyrılmak: Soğumak, nefret etmeye başlamak

Sohum sohum yemek : Lokma lokma, lime lime yemek anlamında

Söbelenmek : Çocukların oynadığı bir oyunda ebenin beklediği taşın adı söbedir. Söbeyi bekleyen çocuk saklanan diğer çocukları görürse söblendin der.

Suratını sallayıp durma : Surat asma ,somurtma

Suratını eşşek derisiyle kaplamış : yüzü kızarmıyor, utanma yok

Süprüntüsü çok : Boş işlevsiz ve çöpü fazla

Şıdıkıp durma : Şımarma

Şibidi çıktı: Çok ıslandı anlamında kullanılan bir deyim

Şillez yapmak : Toprağı su dökerek çamur haline getirmek, taş duvarları sıvamak için kullanılan çamura şillez denir

Şirahnede üzüm çinemiş : Pekmez yapımında üzümün çiğnendiği yerlere şirahne denir

Şivşirtme : Kışkırtma, tahrik etme,yönlendirme

Şoo taraf : Elle gösterilen taraf

Tahne yol : Sakin ve boş yol

Taş başına çıkmamış : Henüz ergenlik çağına gelmemiş, bu sözün hayvanla cinsel ilişkiyi anlatan bir yanı da vardır.

Temek yapmak : Hayvan pisliğinin kurutulmak üzere toplandığı yer

Tırhazda oturur : Viran yerde ,örende oturur.

Tire çorap: Bir çeşit naylon çorap

Tuturuk gibi : Çabuk yanan, çabuk tutuşan otlara tuturuk denir

Ufak su dökmek : İşemek

Umsuluk olmuş gibi durma : Boşuna heveslenme

Uşkuru çözük : Zampara

Üzeri yüklü : Hamile

Vıttırı vızzık adam: iş yaramaz, boş adam

Vızırgaç gibi dönmek : Sürekli karar değiştirmek, yön değiştirmek

Vızıttırmak : Kaytarmak, iş yapmaktan kaçınmak

Vir yisin, ört yatsın, yok(h)la ölmesin: Hiçbir işe karışmayan ve rahatına düşkünler için söylenen bir söz

Yaalık ile silmek : Yağlık, mendil

Yaarnım ağrıyor : Sırtımda ağrı var

Yadırgı gibi durma ; Yabancı gibi durma

Yangılı : Vefalı, eşi dostu arayıp sorar, unutmaz

Yattığı ahır sekisi, söylediği İstanbul Türküsü : Durumuna bakmadan boş hayaller kuranlar için söylenen söz

Yumuş tutmak : Verilen görevi yapmak(çocuklar  için kullanılır)

Yüzü sirke satıyor : Yüzü asık

Zaar : Küçük köpek

Zabunlamış : Eşekler için kullanılan zayıflamış sözcüğünü ifade eder

Zan zun : Geveze, boş konuşan

Zavar öğütüp durma : Yalan söyleyip durma

Zerdali püsü : Kayısı ağaçlarından sızan yapıştırıcı sıvı

Zıkkayı sağlam çak: Sağlam kazık çak

Zıllı zıllı zuvara vur g.tünü duvara: Çocuk oyunlarında sözünde durmayan çocuklar için söylenir

Zımbık yersin : Yumruk yersin

Zınarmak(zınnımak) yok: Kaytarmak yok

Zıngıyıp durma : Sert sert yürüyüp durma

Zıp zıdı : Çok kısa boylu anlamında bir deyim

Zıykal olmuş : Kaypak ve kaygan olmuş

Zobuk(Zobut) gibi : Erkekler için kullanılan iri yarı ayı gibi anlamındadır.

Zonguyup durmak: Zongumak kızgın ve kükremiş halde anlamında kullanılmaktadır.

Yararlanılan Kaynaklar :

Zeynep Korkmaz:  Nevşehir ve Yöresi Ağızları, TDK Yayını,2022

Faruk Güçlü       : Nevşehir Ağızları Sözlüğü, Ürün Yayınevi,1999.