OSMANLI DÖNEMİ MUHASEBECİLERİNDEN ÇAĞININ EN BÜYÜK MÜZİK ADAMI; DEDE EFENDİ

Doç. Dr. Faruk GÜÇLÜ

Müzik denilince akla ilk gelen isimlerden birisidir Dede Efendi. Ölümü üzerinden 176 yıl geçmesine rağmen sözleri hala dillerimizde olan Türk müziğinin dehası Türk sanat musikisi çevrelerinde Dede, Dede Efendi, Büyük Dede, Derviş İsmail, İsmail Dede, Hamamizade İsmail Dede Efendi gibi isimlerle anılan Dede Efendi aslında bir Defterdarlıkta çalışan bir muhasebe memurudur.

9 Ocak 1778 İstanbul Şehzadebaşı’nda doğdu. “Dede Efendi”, babasının hamam işletmeciliğiyle meşgul olmasından dolayı “Hamamizade” diye tanınmıştır. İsmail, öğrenimini Hekimoğlu Ali Paşa Camii’nin bitişiğindeki Çamaşırcı Mektebi’nde tamamladıktan sonra İstanbul’da Defterdarlıkta Baş Muhasebe Kaleminde katip muavini olarak çalışmaya başlamıştır. Sonraki yıllarda saray hanendesi olması sebebiyle Baş Muhasebe Kalemindeki görevinden ayrılmıştır.

Öğrenciliği sırasında sesinin güzelliğinden dolayı ilk musiki derslerini sesini bir merasimde dinleyip beğenen Anadolu Kesedarı Uncuzade Mehmed Emin Efendi’den almıştır. Ney üflemeyi de Abdülbaki Nasır Dede’den öğrendiği söylenir.

İsmail Dede Efendi, bir yandan saray fasıllarına hanende (Ses Sanatçısı) olarak katılırken, bir yandan da Enderun'da ve Yenikapı Mevlevihane'sinde musiki dersleri verdi. Dede Efendi'nin yaşamı acılarla doludur. Evlendikten 1 sene sonra oğlunu, annesini ve üvey annesini kaybediyor. Bunu da eserlerinde işlemektedir.

İsmail Dede Türk musikisinin ayin, durak, tevşih, savt, ilahi, peşrev, saz semaisi, kar, karçe, kâr-ı natık, murabba, semai, şarkı, türkü, köçekçe gibi dinî ve din dışı sahadaki hemen her alanda eserler vermiştir. Bestelerinde dikkati çeken en önemli özellik klasik üslübun korunmuş olmasıdır.

İsmail Dede’nin unutulmaması gereken bir yönü de hocalığıdır. Yetiştirdiği pek çok öğrenci arasında Dellalzade İsmail Efendi, Mutafzade Ahmed Efendi, Yağlıkçızade Ahmed Ağa, Şakir Ağa, Hamparsum Limonciyan, Hacı Ârif Bey, Eyyubi Mehmed Bey, Çilingirzade Ahmed Ağa, Nikogos Ağa, Suyolcuzade Salih Efendi, Yeniköylü Hasan Efendi, Behlül Efendi, Hâşim Bey, torunu Sermüezzin Rifat Bey, Gelibolu Mevlevihanesi şeyhi Hüseyin Azmi Dede ve Zekâi Dede en çok bilinenleridir.

İsmail Dede’nin İstanbul Cankurtaran’da Akbıyık mahallesindeki evi Türkiye Tarihî Evleri Koruma Derneği tarafından restore edilmiş, Şehzadebaşı’nda bir caddeye Dede Efendi adı verilmiştir.

İsmail Dede Efendi'nin bestelediği eserlerden 300'e yakınının notası günümüze ulaşmıştır. 500 dolayında beste yapmışsa da, nota kullanımının yaygın olmayışı ve musiki öğretiminin ezbere dayanması sebebiyle, bunların yarısına yakını unutulmuş 8'i çalgısal, geri kalanı sözlü olmak üzere 267 eseri günümüze ulaşabilmiştir. Sözlü eserlerinden 49'u dinsel tasavvufî, 218'i din dışıdır. Bestelenen bu eserler 70 ayrı makamdandır. Hat sanatıyla da ilgisi olan Dede Efendi aynı zamanda bir miktar Türkçe birkaç da Farsça manzume yazmış bir şairdir. Hece vezniyle şiirleri de vardır.

Dede Efendi, hacca gittiği sırada Hicaz'da hastalanarak 29 Kasım 1846 da vefat etmiştir.

İsmail Dede Efendi’nin muhasebe konusunda eğitim alarak Defterdarlıkta işe başlaması daha sonraki müzik yaşamında da etkili olmuştur. Muhasebe insanlara var olanla bekleneni dengelemeyi öğretir. Muhasebe muhakeme yeteneğinin gelişmesini sağlar.

Sadece Dede Efendi değil kuşkusuz ,mesleği muhasebe olan onlarca Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi şair ve yazarı vardır. Bayburtlu Zihni,Evliya Çelebi,Naima,Nabi, Naili, Nef’i, Ali Emiri, Ziya Omsan Saba, Erhan Bener, Cemal Süreya,Ali Mümtaz Arolat, Abdulhak Şinasi Hisar, Şükran Kurdakul, Necip fazıl Kısakürek, Ali İzzet Özkan,A.Kadir, Sezai Karakoç, Cahit Zarifoğlu,İlhan Gencer, Arif Damar, Abdurrahim Karakoç, Fethi Naci,Erol Büyükburç, Yalçın Menteş yaşamlarını muhasebecilik yaparak kazanmışlardır.

Yararlanılan Kaynaklar

Rauf Yekta: III, Dede Efendi, İstanbul 1343.

Türk Musikisi Klasiklerinden Mevlevî Ayinleri, İstanbul 1937 (İstanbul Konservatuvarı Yayını), XIII, 672-674.

Sadeddin Nüzhet Ergun, Türk Musikisi Antolojisi, İstanbul 1943, II, 401, 428-441, 447-448, 528-541, 715-716.

M. Fatih Salgar, Ölümünün Yüzellinci Yılında Dede Efendi, İstanbul 1995.

Yılmaz Öztuna, Dede Efendi, Ankara 1996.

Nuri Özcan, “İsmail Dede Efendi”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, İstanbul 1999, I, 663-665.

TDV: İslam Ansiklopedisi

Wikipedia