Cumhuriyetin İlk Yıllarında Nevşehir’in Kendi Bankaları Vardı

Cumhuriyetin ilk yıllarında Nevşehir’de ekonomik kalkınmayı desteklemek amacıyla Nevşehir Bankası T.A.Ş. ve Ürgüp Zürrâ ve Tüccar Bankası T.A.Ş. olmak üzere iki yerel banka faaliyet gösterdi.

Cumhuriyetin İlk Yıllarında Nevşehir’de 2 ayrı banka vardı; "Nevşehir Bankası T.A.Ş ve Ürgüp Zürra Ve Tüccar Bankası T.A.Ş"

Cumhuriyetin İlk Yıllarında Nevşehir Bölgesinde Kurulan Yerel Bankalar

Cumhuriyet’in ilk yıllarında ekonomik kalkınmaya katkı sağlamak amacıyla Ataullah Ata Bey öncülüğünde Nevşehir Bankası Türk Anonim Şirketi adıyla bir banka kurulması kararlaştırılmıştır.

YERLİ BİR BANKA OLAN NEVŞEHİR BANKASI TÜRK ANONİM ŞİRKETİ

Doç. Dr. Faruk GÜÇLÜ – Oğuz ÖZDEM

Cumhuriyet’in ilk yıllarında ekonomik kalkınmaya katkı sağlamak amacıyla önceki İçişleri Bakanlarından, Niğde Milletvekili Ataullah Ata Bey öncülüğünde, General Ahmet Hakkı Sutekin katkılarıyla Nevşehir Bankası Türk Anonim Şirketi adıyla bir banka kurulması kararlaştırılmıştır. Bakanlar Kurulunun 9 Kasım 1926 tarihinde aldığı kararla 100 bin lira sermaye ile kurulan banka, 15 10 Şubat1927 tarihinde sadece Nevşehir’de bankacılık faaliyetlerine başlamıştır. Yaklaşık 21 yıl faaliyette bulunan banka şubesinin bir mesul müdürü üç dolayında da çalışanı olduğu anlaşılmaktadır.

Osmanlı İmparatorluğu döneminde tamamen yabancı sermayeli olarak kurulan bankaların Cumhuriyet dönemiyle yerli sermaye ile kurulmasına özel bir önem verildiği görülmektedir.1929 yılında yaşanan dünya ekonomik bunalımından Nevşehir esnafını korumak konusunda bankanın yararlı olduğu anlaşılmaktadır. Aynı yıllarda benzer bir banka da Ürgüp ilçemizde kurulmuştur. Bu bankanın ismi de Ürgüp Zürra ve Tüccar Bankası’dır. 1924-1932 yılları arasında ülkemizde 29 adet tek şubeli yerel banka kurulmuş bunların önemli bir kısmı 1929 dünya ekonomik bunalımı sebebiyle kapanmıştır.

Nevşehir Bankası T.A.Ş’nin kurucu üyeleri arasında bulunan Ataullah Atabey dışından Nevşehir, Bor, Ortahisar, Sulusaray, Göre, Uçhisar, Alacaşar gibi yerlerden bölge esnafları ve çiftçileri de yer almaktadır. İzmir iline göçmüş Nevşehir kökenli esnafın yanı sıra Osmanlı döneminde Osmanlı sarayında görev yapan Nevşehirliler de kurucular arasında yer almaktadır.

Bankanın ana sözleşmesine göre kurucular arasında; Ali Beyzade Nail, Çavuşzade Eyüp, Kolağasızade ,Ali Rıza, Küçük Halilzade Fehmi, Kolukısazade Hafız Ömer, Ahmet Hakkı,Paşa, Tatarzade Hacı İsmail, Hacı Çavuşzade Hacı Salih, Diktizade Hüsnü,Kavukçu damadı Hafız Abdullah, Sefercizade Hacı Derviş, Cafer Efendizade Hayrullah, Kadızade Mustafa, Hacı Abdizade Hacı Nuri Ağa mahdumu Mehmet, Ellialtızade Ali Rıza, Ellialtızade Seyit Mehmet, Cennetlikzade Hacı Tevfik, Nalbantzade Mehmet Şemseddin, Sadık Hocazade Tahsin, Malmüdürü Derviş, Hacı Süleyman Ağazade Seyit, Rahdivanzade Ahmet, Alibeyzade Süleyman, Mazlumzade İbrahim, İzmirlizade Asım, Hacınasuhzade Hüseyin,Tavukçuzade Nail, Hacı Kösezade Mustafa, Uçhisarlı Mustafa, Göreli Ali,Çavuş, Tahirbeyzade Abdullah, Sadık Hocazade Tahsin Efendi mahdumu Mahir, Kürt Mollavelizade Hafız Mustafa, İçağasızade Mehmet, Alacaşarlı Elifoğlu Mustafa Çavuş oğlu Hacı Hüseyin Ağa mahdumu Eyüp biraderi Abdullah, Kolağasızade Mustafa, Ticaret Odasına izafeten Reis, Meb’us Atabey mahdumu Hilmi, İsmail Beyzade İbrahim, Borluzade Bahri, Nail Beyzade ,Kemal, Fehmi Efendi kerimesi Fatma, Kolağasızade Sadık, Kolağasızade Ali Rıza, Kapısızoğlu Mehmet, Hacı Süleyman Ağazade Seyit Efendi mahdumu Hacı, Hafız Hasanzade Hüseyin, Seferzade Ahmet Bey.” İsimleri yer almaktadır.

Bankanın en büyük hissedarları arasında ; 800 payla Ömer Efendi eşi Pembe hanım, 300 payla Ömer Ağa kız kardeşleri Fatma ve Zeynep hanımlar,251 payla Kolağasızade Ali Rıza Efendi, 220 payla Toprakçızade Hayrullah Efendi yer almaktadır. 119 payla Ataullah Atabey’in ve oğulları, 78 payla Maccanlı Ahmet Hakkı Sutekin Paşa yer almaktadır. Bankanın ana sözleşmesinde faaliyet süresinin 21 yıl olacağı kararlaştırılmıştır.

Bankanın temel amaçları olarak; Nevşehir bölgesindeki tüccar, sanatkâr ve ziraatçılara uygun şartlarda kısa vadeli borç vermek, zirai alet ve edevat imal ve tamir etmek üzere imalathane açan kişi veya şirketleri desteklemek ve bilumum bankacılık işlemlerini gerçekleştirmek belirlenmiştir. Hisse senetlerinin Türkçe tanzim edileceğinin vurgulandığı ana sözleşmede Nevşehir Bankası’nın yürüteceği işlemler, tek tek açıklanmıştır. Bankanın bölge tarımının makineleşmesine ve bölge esnafının dünya ekonomik bunalımını daha az zayiatla atlatmasına katkı sağladığı kuşkusuzdur. Ana sözleşmede öngörülen 21 yıllık süre ,31 Aralık 1947 tarihinde sona erdiği için bankanın tasfiyesine karar verilmiştir. Bankanın Nevşehir dışında şube açtığına dair bir kayda rastlanamamıştır. Böylece banka 31 Aralık 1947 tarihinde kendiliğinden ticari faaliyetlerine son vermiştir.

Banklar Birliği arşivlerinde yapılan inceleme de Nevşehir Bankası T.A.Ş ‘nin tüm yıllara ait bilançolarına ulaşmak mümkün olamamış ancak bazı yıllara ait veriler sağlanabilmiştir. Buna göre :

1923 yılında toplanan İzmir İktisat Kongresi’nde alınan kararlar gereği yerli ve milli sanayinin teşvik edilmesi benimsendiğinden ülke düzeyinde çok sayıda küçük sermayeli bankalar kurulduğu da görülmektedir.

Cumhuriyet’in ilk yıllarında Kurtuluş Savaşı’ndan yeni çıkan ülkemiz ekonomik açıdan ciddi bir darboğaz ve borç yükü altında kalmıştır. 1929 yılında başlayan ve dünyayı etkisi altına alan “Dünya Ekonomik Bunalımı” da ülkemizde var olan ekonomik krizi daha derin hale getirmiştir. Ataullah Atabey öncülüğünde kurulan Nevşehir Bankası aslında Cumhuriyet döneminde yerli sermayeyi temsilen Nevşehir yöresinde kurulan ilk ve önemli bir bankacılık girişimi olarak tarihteki yerini almıştır.

NAİL BEY

Yararlanılan Kaynaklar ve kişiler

A.Gündüz Ökçün ;1920-1930 Yılları Arasında Kurulan Türk Anonim Şirketlerinde Yabancı Sermaye, Ankara 1997.

Emin Özdemir-Ali Çakırbaş; “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Nevşehir’de Bankacılık Faaliyetleri; Nevşehir Bankası T.A.Ş ve Ürgüp Zürra ve Tüccar Bankası T.A.Ş” Turkish Studies C. 8/5 Bahar 2013.

İlhan Ege; Development Of LocalBankıng İn Turkey(1923-1931) Case Of Nevşehir Bank, 12th.World Congress Of Accounting Historians, İstanbul 2008.

M.Akif Tural; Atatürk Döneminde İktisadi Yapılaşma ve Celal Bayar(1920-1938) Ankara,1987.

Naci Yılmaz ; 1930-1946 Döneminde Türk Bankacılık Tarihi, İstanbul Üniversitesi, SBE-Doktora Tezi, 2007.

Nevşehir Bankası Türk Anonim Şirketi Esas Mukavelenamesi (1936) Yayım yeri yok

Hisse senedi fotoğrafları (Korhan Akman arşivi)

Nail bey fotoğraf (Zeynep Akman arşivi)

Cumhuriyetin İlk Yıllarında Nevşehir Bölgesinde Kurulan Yerel Bankalar

2. Ürgüp Zürra ve Tüccar Bankası T.A.Ş.

Lozan Antlaşması çerçevesinde gerçekleştirilen nüfus mübadelesi ve göçler ülkede ticaretve bankacılık faaliyetleri ile uğraşan Rum ve Ermeni vatandaşların nüfuslarında hızla bir azalmaya neden olmuştur Ekonominin işlerliğini devam ettirebilmesi için Rum ve Ermenilerin boşalttığı bualanının doldurulması ihtiyacı ortaya çıkmıştır.

İzmir İktisat Kongresi sonrasında yürütülen liberal politikaların bir ürünü olarak 1923-1929 yılları arasında Türkiye’de 27 adet banka kurulmuştur. Bu bankalar milli bir özel sektör oluşturma gayreti çerçevesinde milli sermaye ile kurulan bankalardır. Bu dönemde kurulan bankalardan birisi de Ürgüp Zürra ve Tüccar Bankası T.A.Ş.’dir.

Ürgüp Zürra ve Tüccar Bankası T.A.Ş., kuruluĢ izin belgesine göre 29.03.1927 tarihinde bölgenin ileri gelen tüccar ve büyük toprak sahipleri tarafından, merkezi Ürgüp olmak üzere kurulmuştur.

Kurucuları arasında dönemin Niğde Mebusu Ataullah Bey, Halit Hami Bey, Miralay Galip Bey, Ebubekir Hazım Bey, Ürgüp Belediyesi, Ticaret Odası ve Muallimler Birliği yer almaktadır.

Bankanın idare meclis başkanı olarak İsmail Bey seçilmiştir. 21 yıl süre ile kurulan bankanın sermayesi 30.000 TL olarak belirlenmiş, bunun da 12.353 lirası ödenmiştir. 5 lira kıymetinde 6000 hisse senedi basılmış, müessis hisse adedi ise 60 adet olarak kararlaştırılmıştır.Temettü tevzi oranları ise şu şekilde belirlenmiştir: Bedeli tesviye olunan sermayeye % 6 ihtiyata,% 5 idare meclisine, % 5 müdür ve memurlara, %5 müessislere, % 70 ikinci temettü hissesi olarakhissedarlara verilmiştir.

Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması ile ekonomide takip edilen milli iktisat politikalarının bir sonucu sermayenin millileştirilmesi hedeflenmiştir. Özel sermaye birikiminin yetersiz olduğu bu dönemde esnaf, çiftçi ve tüccarın sermaye ihtiyacını karşılamak üzere yerel bankalar kurulması bu düşüncenin bir ürünüdür. Böylece sermaye ve finans alanında gayrimüslimlerin yerini Türklerinalması amaçlanmıştır.

Türkiye’de milli bankacılığın gelişmeye başladığı bu dönemde Nevşehir ve Ürgüp’te yerel bankacılık faaliyeti başlamıştır. Bölgedeki Rum ahalinin mübadele ile gönderilmesinden sonra sermaye ve bankacılık alanında oluşan boşluğu doldurmak amacıyla bölgenin ileri gelen tüccar ve toprak sahipleri tarafından kurulan Nevşehir Bankası T.A.ş. ile Ürgüp Zürra ve Tüccar Bankası T.A.Ş. 21 yıllık faaliyetleri boyunca bölgeye hizmet vermişlerdir. Kıtlık ve don gibi doğal afet dönemlerinde çiftçiye verdiği kredilerle bölge ekonomisine önemli katkılar sağlamışlardır. Ancak zaman içinde güçlü ulusal ve yabancı bankaların ülke genelinde yaygınlaşması yerel bankacılığınönünü tıkamış, rekabet edilemez duruma gelinmiştir. Bu süreçte hissedarlar arasında çıkananlaşmazlıklar da bu bankaların faaliyetlerinin sonlanmasına yol açan diğer bir etken olaraksöylenebilir.Bankalar hakkında kaynaklar oldukça yetersizdir. Özellikle Ürgüp Belediyesi, Ürgüp Zürrave Tüccar Bankası T.A.Ş.’nin kurucu ortaklarından birisi olmasına rağmen Ürgüp Belediyesi’nin arşivinde banka ile ilgili hiçbir belge bulunamamıştır. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde bankaların kuruluş izin belgeleri ve kütüphanelerdeki bankaların Kuruluş Esas Mukavelenameleri dışında belgeye rastlanmamıştır. Ayrıca Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bölgede faaliyet gösteren sarraf ve bankerler hakkındaki belgeler bölgenin ekonomik yapısını göstermesi açısından önemlidir.

Bankaların kuruluş sözleşmelerinde yer almasına rağmen yurt içi ve hatta yurt dışında herhangi bir Şube tesis ettiklerine dair bir bilgiye rastlanılamamıştır. Bölgesel faaliyet gösteren ve yerel sermayenin desteği ile kurulan bu bankaların bölgenin kalkınmasına yaptıkları katkınınyanında yakın dönem Türk bankacılık sisteminin anlaşılması açısından önemli birer örnek oldukları düşünülmektedir.