KIRGIZİSTAN TOPONİMİSİ
Dr Emrullah Güney
Kırgızistan toponimisinin temelini Kırgız Türkçesi teşkil eder. Kırgız dili Orta Asya Türk dilleri arasında, en çok Kazak dili ile yakınlık gösterir.
Araştırmacılar Kırgızistan’ın toponimisinin karakteristik özelliklerini şöyle sıralamaktadırlar.
1. Orta Asya’nın diger Türk dillerinde olduğu gibi, Kırgız toponimleri de çoğunlukla iki ( bazen de üç ) sözden ibaret olur. Onlardan biri nomenklatür temrinidir, digeri ise onun karakterini yansıtır ( Alatoo, Garasu, Koksu vb.)
2. Bu ya da diger çayın adı ayrı ayrı yerlerde ırmak koyağının belirgin özelliğine bağlı olarak değiştirilir. Örneğin, Çu ırmağı yukarı kesiminde Karakol, Suek çayını aldıktan sonra Koçkurom, Çuvanarık çayı ile birleştikten sonra ise Çu ( Çu-su,çay,ırmak anlamını taşır ) adlandırılır.
3. Başlangıcını bu ya da diger doruktan götüren değişik çaylar aynı doruğun adını taşırlar.
4. Geniş ölçüde tanınmış bazı coğrafi adlar yerli halkın bilmediği adlardır ve yalnız sonradan basın, eğitim yoluyla onlara öğretilir. Örneğin, Orta ve İç Asya’da dağ sıralarının adı olan Tyan Şan önceleri Kırgızlar arasında bilinmiyordu ( Tyan Şan Çin dilinde sema, gök dağları demektir ).
Kırgız adları asıl olarak doğal koşulları, yeryüzü biçimlerinin özelliklerini vd. yansıtır. En çok renk bildiren sözler – kızıl, sarı, kara, ak, kok ( demeli göy ) toponimiye katılır. Su temrini daha çok çay, ırmak anlamına gelir. Fikir verici Kırgız adlarından Karakol, Sarıcas, Kızılsu, Karasay, Taldısu, Akşiryak, Akmuz, Çatırtaş, Cetioguz vb. göstermek mümkündür.
Cumhuriyet’in başkenti Frunze’dir. Kentin eski adı Kırgız dili kökenli Pişpek ( Beş tepe ) olmuştur. Burası 1825’de kurulmuş yeni bir kenttir. Ünlü Sovyet kumandanı ve devlet adamı M. Frunze’nin ( 1885-1931 ) doğduğu Pişpek kentinin adı 1936’da değiştirilerek, onun adına Frunze yapılmıştır. 1990’da Sovyetler Birliği çökünce , bağımsız Kırgızistan’ın başkentinin adı yeniden değiştirilmiş ve Bişkek olarak resmileştirilmiştir.
İlginçtir ki, haritalarda Kırgız adları Kazak söylenişiyle yazılır. Bu ise, öyle açıklanır ki, Kırgız coğrafi adları Rus edebiyatına Kazak dili aracılığıyla geçmiştir; Rus gezginleri Tyan-Şan’la tanışırken onların ilk rehberleri Kazaklar olmuştur. Örneğin İçkilitau Kırgızca Eçkiluutoo; Cunarık-Joonarık ; İssıkkul-Bısıkkol vb. işlenir.
Doğaldır ki, Kırgızistan’da da İran, Arap, Moğol kökenli adlar vardır. Cumhuriyetin GB’sında İran kökenli coğrafi adlar daha çok yayılmıştır. Bu adlar aslında yaşayış bölgesi adlarına aittir ( Garm, Şahimerdan, İsfara, Raut vb ). Bu, Kırgızların yerleşmesinde ve emek vererek bir yeri yurt bilmelerindoe ortaya çıkan bazı özelliklerle bağlantılıdır.
Kırgızlar geçmişte ancak göçer konar hayvancılık yaparak yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Bu demektir ki, sürekli yaşadıkları kentler, köyler kurmamışlardır. Böyle olduğu halde Tacikler ve diger komşu İran dilli ahali sürekli konutlarda yaşamışlardır. Tacikistan’la sınır boyu şeritte Tacikler ve Kırgızlar karışık yaşasalar da, ilginçtir ki, burada oronimler aslında Kırgız, ökonimler ise Tacik dilindedir.
Kazakistan ile karşılaştırılınca burada Rus adlarının az olduğu dikkat çeker. Fakat, Türkmenistan’la karşılaştırıldığında ise daha çoktur. N. Butenkon’un yaptığı hesaplamalara göre, Rus toponimleri çay adları üzre 1896’dan 607’sini ( %32), yaşayış meskeni adları üzre
984’ten 227’sini ( %23) teşkil eder. Rus toponimlerinin Cumhuriyet genelinde yayılma alanı böyledir :
1. Talas koyağı ( Pokrovka, Kirovskoye, İvano-Alekseyevka vd.),
2. Çuy koyağı ( Kamışanovka, Stavropolka, Bıstrovka vd.)
3. İssıkkul koyağı ( Rıbaçye, Ananyevo, Grigoryevka, Pokrovka vd.)
************
