KIRIM TOPONİMİSİ
Dr Emrullah Güney
SSCB’ni oluşturan 15 Respublikadan biri olan Ukrayna’ya bağlı (*) özerk bir cumhuriyet statüsündeki Kırım yarımadasının toponimisi Ukrayna’nın diger bölgelerinin toponimisinden önemli derecede ayrılır.
Kırım, eski bir yerleşme alanıdır. Çağdaş toponimide geçmişin izleri kalmaktadır. Bu ya da diger yaşayış merkezi, ya da her hangi bir fiziki coğrafya ögesi çeşitli dönemlerde değişik adlarla tanınmıştır. Eski Grek, Türk ve Rus dillerinde olan pek çok yer adı bugün yarımadada yaşamaktadır.
İki, hatta üç dile ait hibrid toponimler vardır : Limen-budun ( Gr. Limen-liman, Türk dillerinde burun-çıkıntı anlamında ); Biyuk-Lambat ( Türk dillerinde biyuk-büyük; Gr.Lambat-fener, çerağ ). Bir sıra adlar anlamca çevrilmiştir, örneğin : Biyuk Garasu ( Bolşaya Çernovoda ), Kiçik Garasu ( Malaya Çernovoda ).
Kırım’da tarih boyunca değişik topluluklar yerleşmiştir : Kimmerler, Tavrlar, İskitler, Sarmatlar, Grekler, Gotlar, Alanlar, Nogaylar, Moğollar, Cenevizliler, Hunlar, Macarlar, Türkler, Ermeniler, Gürcüler, Kuzey Kafkas halkları vb. Tarihsel bakış açısından ve dil mensupluğuna göre nisbeten daha fazla değişen coğrafi adları aşağıdaki şekilde öbekleştirmek mümkündür.
1. Grek kökenli adlar : Hersones, Fiolent, Meganom, Yevpatoriya, Alupka, Yatla, Livadiya, Simenz, Koreiz… Aynı şekilde Ay (aios, demeli-kutsal ) sözü ile başlayan Ay-Todor, Ay-Petri vd. Grek kökenli adların tümü de Greklerce verilmiş değildir. Örneğin Kırım’daki bir dizi Yunan yaşayış merkezleri ( Sevastopol, Simferopol vb ) Ruslarca adlandırılmışlardır.
2. Türk-Tatar adları Kırım’da vaktiyle daha önemli bir yer tutardı. 1750’lerden günümüze dek, onlardan çoğu yeni adlarla değiştirilmiştir.
Koktebel – Planerskoye olmuştur.
Garasubazar – Belogorsk yapılmıştır.
İslamterek – Kirovskoye olmuştur.
Urmankemalçi – Krasnogvardeyskoye yapılmıştır.
Albat – Kuybışevo olmuştur.
Ağmescit – Çernomorskoye yapılmıştır.
Sarabuz – Gvardevyskoye olmuştur.
1
Bu arada, bazı oronimler de korunarak günümüze ulaşmıştır. Roman-Koş, Çatırdağ, Ayıdağ, Ağarmış vb.
Yaşama alanı adlarından – Massandra, Bağçasaray, Cankoy, Saki vd. kaydetmek mümkündür.
3. Rus ya da Ukrayna adları Kırım’da nisbeten son dönemlerde yaratılmıştır: Mihaylovka, Yemelyanovka, Primorskoye, Şirokoye, Krayneye, Pobednoye, Vorobyevo, Dozornoye, Mejgorye vb.
Kırım 3 toponimik bölgeye ayrılır :
a. Sahil boyu,
b. Dağlık alan,
c. Düzlük Kırım.
Birinci toponimik bölgede antik adların izleri seçilmektedir. Kaydedilen ikinci bölgede Türk kökenli adlar göreceli olarak daha iyi saklanmıştır. Düzlük Kırım’da Rus ve Ukrayna adları çokluk oluştururlar. Az da olsa başka dilli elementler göze çarpar. Elbette yarımadanın bu kesiminde ve zamanında Türk kökenli adlar üstünlük teşkil etmiştir. Düzlük Kırım’da Türk adlarının gittikçe azalmasının bir nedeni de Rus ve Ukrayna ekincilerinin Dağlık Kırım’a oranla burada daha çok yerleşmesiyle olmuştur.
Kırımlı Türk yazar Cengiz Dağcı’nın romanlarında ( Onlar da İnsandı, O topraklar Bizimdi, Badem Dalına Asılı Bebekler, Dönüş vd ) geçen dağların ,köylerin adları özellikle Diktatör Stalin’in buyruğuyla , 1944’te ( Uğursuz yıl ) Tatar topluluğunun SSCB’nin değişik bölgelerine sürülmesinden sonra büyük ölçüde değiştirilmiştir. Günümüzde Ukrayna Cumhuriyeti içinde Özerk bir yapıya sahip olan Kırım’da, sürgün Tatarlar , atalarının yaşadığı yerlere geri dönmekte, buna bağlı olarak da yer adları –resmen olmasa bile- halk kullanımında eski biçimlerini yeniden kazanmaktadır.
· Günümüzde Rusya Federasyonu.
