ATÇEKENLER AŞİRETİ VE NEVŞEHİR BÖLGESİ YERLEŞİMLERİ
Doç. Dr. Faruk GÜÇLÜ
Osmanlı döneminde “Atçekenler” diye bilinen TanrıdağıTürkmenleri,yörükler vardı. Atçekenler, Türkler'in Oğuz Boyu’nun, Bozoklar kolundan Gün Han oğlu Kayı Han neslinden topluluktur. Bu topluluğun onkunları Şahin'dir. Resmi kayıtlarda Tanrıdağı Türkmenleri veya Tanrıdağı Yörükleri olarak bilinir.
İyi at beslemeleri ve gözü pek olmaları ile bilinir. Bu nedenle Osmanlı padişahları tarafından Balkanlar bölgesine yerleştirilen ailelerde olmuştur. Eskil boyunun Kınık ve Salur boylarının bir parçasıdır.
Atçekenler XV. yüzyılın sonunda Orta Anadolu’da üç idarî bölgeye yayılmış bulunuyorlardı. Bu bölgeler Tuz gölünün batı tarafında Eskil kazası, gölün güneydoğu tarafında Bayburt bölgesi ve Akşehir’in doğusunda bulunan Turgut kazası idi(TDV Ansiklopedisi).
Atçekenlerolarak bilinen Tanrıdağı Türkmenleri devlete her yıl “at resmi” veya “at akçesi” denilen bir vergi veriyorlardı. Buna karşılık avarız-ı divaniyye denilen vergiden muaf idiler. At vergisi Kanunnamelere göre her on iki haneden bir at alınıyordu. “ Göçebe hayatı yaşayan Atçekenler (Esb-keşan )aşireti, Celali isyanları sonucu 1591 yılından itibaren dağılmaya başlamıştır. Atçekenlik 1716'da kaldırılmakla birlikte 18. yüzyıl sonlarına kadar devam etmiştir. Dağılan Atçekenler; Sultandağı, Bozkır, Beyşehir gibi dağlık kesimlere yerleşmişlerdir.12 haneden bir at vergisi alınmıştır.(Kazım Öztürk,Yeni Konya Gazetesi, 20.02.2018)
(1500/1501) tarihli Tahrir Defteri’ne göreOsmanlılar’ın Karaman Beyliği’ni ele geçirmeden çok önce Atçekenlerin bir boy teşkilatlarının bulunduğu anlaşılmaktadır.
Değişik etkenler sonucu oymağın dağıtıldığı ve göçe zorlandığı anlaşılmaktadır.Bu göç ve yoketme girişimleri sonucunda, Turgut, Eskil, Bayburt ve civarında yaşayan (Aksaray, Koçhisar, Niğde, Karaman, Akşehir, Ereğli) bir kısım Türkmenler yerlerinde kalabilmişler fakat bazı aileler yerleşim yerlerinden uzakta, dağlık ve kenar yörelere göçmüşlerdir. Bu ilk göçüşte, AtçekenleroymağınadahilBozulus ve Bozkırlı aşiretleri gibi bazı aşiretlerle birlikte bizim aşiret de Aksaray’ın Akdağ-Aladağ güzergâhında yarı göçer hayatı yaşamaya başlamışlardır. Daha sonra bu Türkmen oymakları Cem-Bayezid anlaşmazlığında, önce Cem’in tarafını tutup, Beyazıt’a karşı cephe almışlarsa da, bunun başarıya ulaşamayacağını gördüklerinden, tekrar Osmanlılara katılmışlardır. Eskil (Eski-il kazası) bölgesinde yaşayan Türkmenler genel olarak Çepni ve Atçeken Türkmenlerinden oluşmaktadır.
Konya bozkırları ve çevresinde yaşayanTanrıdağı Türkmenleri, Büyük Selçuklu Devleti, Karamanoğulları Beyliği ordularında görev almışlardır. Selçuklu ve Osmanlı ordularına at yetiştirmişlerdir. Konya'nın fethi ile Konya bozkırlarına yerleşen ilk Türk Yörükleridir. Çoğunlukla Konya bozkırlarında konar-göçer yaşam sürdürmekteydiler.
II.Mahmut döneminde vergi vermeme hakları kaldırılmak istendiysede başarılı olunamamıştır. Savaşlar, iç çekişmeler sebebiyle bir çok kez Balkanlar'a daiskan edilmişlerdir.
Bugün Konya Cihanbeyli İlçesi merkezinde en büyük mahallelerden birisinin adı Atçekenlerdir.Ancak mahallede bu oymağa ait kimsenin yaşamadığı anlaşılmaktadır.BugünAksaray Eşmekaya ve Eskil merkez ve yaylalarında Atçekenoymağına mensup aileler yaşamaktadır.
Ürgüplü tarihçi Refik Altınay tespitlerine göre Damat İbrahim Paşa zamanında Ürgüp yöresinde üç ekinlik(çiftlik ve tarım arazisi) Atçekenler Türkmen aşiretine bağlı Yıva oymağına ayrılmıştır. Acıgöl ilçesi Yuva Köyü bu oymağa mensup ailelerce kurulmuştur.
Atçekenlerin ayrı bir boyu olan Salur oymağının yerleştirildiği köylerde Nevşehir bölgesinde bulunmaktadır. Damat İbrahim Paşa’nınNevşehir’de iskana tabii tuttuğu oymak ve ceamatler arasında Atçeken Yörükleri de bulunmaktadır. Nevşehir’e yerleştirilen bu cemaatlerden hane başına 1,5 kuruş zemin vergisi ile işleyecekleri arazi vergisi (ki bu vergide Nevşehir‐i Dilara Vakfı’na ödenmesi kararlaştırılmıştır) dışında kesinlikle vergi alınmaması net bir şekilde ifade edilmiştir.
Damat İbrahim Paşa döneminde Kale Mahallesi’nde iskana tabii tutulan ve mahalleye adı verilen “Eskili” oymağı da Atçekenleroymağının farklı bir koluna bağlıdır. O nedenle Nevşehir Kale Mahallesinin yıkılması Nevşehir tarihinin yıkılması ile eşdeğer olmuştur. Özellikle aşiret adını taşıyan mahalleler sembolikte olsa yeniden kurularak yaşatılmalıdır.
Yararlanılan Kaynaklar
-TDV Ansiklopedisi
-Wikipedia
-Hasan Basri Karadeniz, Atçekenlik ve AtçekenOymakları(1500-1643) Erciyes Üniversitesi SBE, Doktora Tezi ,1995
-Faruk Sümer ; Türk Dünyası Tarihi Dergisi Ağustos 1993 sayısı.
